IUI म्हणजे काय? प्रक्रिया, फायदे आणि यशाचे प्रमाण

 IUI ही एक कृत्रिम गर्भाधानाची पद्धत आहे जी जोडप्यांना गर्भधारणा करण्यास मदत करते. या ब्लॉगमध्ये आपण IUI म्हणजे काय, त्याची प्रक्रिया, फायदे, यशाचे प्रमाण, आणि इतर सर्व बाबी सविस्तरपणे जाणून घेणार आहोत. 

IUI म्हणजे काय?

IUI, ज्याला इंट्रायुटेरिन इनसेमिनेशन असे म्हणतात, ही एक वैद्यकीय प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये पुरुषाचे शुक्राणू (Sperm) थेट स्त्रीच्या गर्भाशयात (Uterus) सोडले जातात. यामुळे शुक्राणूंना स्त्रीबीजांपर्यंत (Egg) पोहोचणे सोपे होते आणि गर्भधारणेची शक्यता वाढते. ही प्रक्रिया नैसर्गिक गर्भधारणेच्या तुलनेत कमी खर्चिक आणि कमी जटिल आहे. IUI चा वापर विशेषतः त्या जोडप्यांसाठी केला जातो ज्यांना नैसर्गिकरित्या गर्भधारणा होण्यात अडचणी येतात, जसे की कमी शुक्राणूंची संख्या, गर्भाशयाच्या मुखाची समस्या, किंवा अस्पष्ट वंध्यत्व (Unexplained Infertility).

IUI ला काहीवेळा कृत्रिम गर्भाधान (Artificial Insemination) असेही म्हणतात. ही प्रक्रिया साधारणपणे 10 ते 15 मिनिटांत पूर्ण होते आणि ती जवळपास वेदनारहित असते. IUI मध्ये शुक्राणूंना गर्भाशयात सोडण्यापूर्वी त्यांची विशेष प्रक्रिया (Sperm Washing) केली जाते ज्यामुळे फक्त चांगल्या दर्जाचे शुक्राणू निवडले जातात.

IUI कोणासाठी योग्य आहे?

IUI ही प्रक्रिया सर्वच जोडप्यांसाठी योग्य नसते. खालील परिस्थितींमध्ये IUI चा विचार केला जाऊ शकतो:

कमी शुक्राणूंची संख्या किंवा गतिशीलता (Low Sperm Count or Motility):

जर पुरुषाच्या शुक्राणूंची संख्या कमी असेल किंवा त्यांची गतिशीलता (Motility) कमी असेल, तर IUI मुळे चांगल्या दर्जाचे शुक्राणू थेट गर्भाशयात पोहोचवले जातात, ज्यामुळे गर्भधारणेची शक्यता वाढते.

गर्भाशयाच्या मुखाशी संबंधित समस्या (Cervical Issues):

काही स्त्रियांना गर्भाशयाच्या मुखात (Cervix) जास्त जाड श्लेष्मा (Mucus) तयार होतो, ज्यामुळे शुक्राणूंना गर्भाशयात प्रवेश करणे कठीण होते. IUI मध्ये शुक्राणू थेट गर्भाशयात सोडले जातात, त्यामुळे ही अडचण दूर होते.

अस्पष्ट वंध्यत्व (Unexplained Infertility):

काही जोडप्यांमध्ये वंध्यत्वाचे कारण स्पष्ट नसते. अशा वेळी IUI हा पहिला पर्याय म्हणून वापरला जाऊ शकतो.

डोनर शुक्राणूंचा वापर (Donor Sperm):

एकल माता (Single Mothers), किंवा ज्या जोडप्यातील पुरुषामध्ये शुक्राणू तयार होत नाहीत, अशा परिस्थितीत डोनर शुक्राणूंसह IUI केली जाऊ शकते.

शारीरिक संबंधातील अडचणी (Sexual Dysfunction):

काही जोडप्यांना शारीरिक किंवा मानसिक कारणांमुळे शारीरिक संबंध ठेवणे शक्य होत नाही. अशा वेळी IUI हा चांगला पर्याय ठरतो.

पुरुष वंध्यत्वाची सौम्य समस्या (Mild Male Factor Infertility):

जर पुरुषाच्या शुक्राणूंची गुणवत्ता किंवा संख्या थोडी कमी असेल, तर IUI मुळे गर्भधारणेची शक्यता वाढते.

हे देखील वाचा: IUI failure होण्याची कारणे आणि अयशस्वी IUI नंतर यशस्वी

IUI कोणासाठी योग्य नाही?  

• ज्या स्त्रियांना गर्भाशयाच्या नलिका (Fallopian Tubes) बंद असतात किंवा गंभीरपणे खराब झाल्या असतात.  

• ज्या स्त्रियांना गंभीर एंडोमेट्रियोसिस (Endometriosis) आहे.  

• ज्या जोडप्यांमध्ये पुरुषाला गंभीर वंध्यत्व आहे (Severe Male Infertility).  

• ज्या स्त्रिया 40 वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या आहेत, त्यांच्यासाठी IUI ऐवजी IVF (In Vitro Fertilization) चा विचार केला जाऊ शकतो.

-----------------------------------------------

IUI ची प्रक्रिया (Step-by-Step Procedure)

IUI ही एक सोपी आणि कमी जटिल प्रक्रिया आहे. ती खालील टप्प्यांमध्ये पूर्ण केली जाते:

1. प्रारंभिक तपासणी आणि तयारी

IUI सुरू करण्यापूर्वी, जोडप्याची संपूर्ण वैद्यकीय तपासणी केली जाते. यामध्ये खालील गोष्टींचा समावेश असतो:  

स्त्रीची तपासणी: गर्भाशयाच्या नलिका खुल्या आहेत की नाही हे तपासण्यासाठी HSG (Hysterosalpingogram) टेस्ट केली जाते. तसेच, अंडाशयाची कार्यक्षमता (Ovarian Reserve) तपासण्यासाठी AMH (Anti-Mullerian Hormone) टेस्ट आणि अल्ट्रासाऊंड केले जाते.  

पुरुषाची तपासणी: शुक्राणूंची संख्या, गतिशीलता, आणि गुणवत्ता तपासण्यासाठी सिमेन ॲनालिसिस (Semen Analysis) केली जाते.  

इतर टेस्ट: रक्तातील हार्मोन्सची पातळी, थायरॉईड, आणि इतर वैद्यकीय परिस्थिती तपासली जातात.

या तपासण्यांमुळे डॉक्टरांना जोडप्याच्या वंध्यत्वाचे कारण आणि IUI ची गरज समजते.

2. अंड्याची निर्मिती (Ovulation Stimulation)

IUI दोन प्रकारे केली जाऊ शकते: नैसर्गिक सायकल IUI आणि मेडिकेटेड सायकल IUI.  

नैसर्गिक सायकल IUI: यामध्ये कोणत्याही औषधांचा वापर केला जात नाही. स्त्रीच्या नैसर्गिक मासिक पाळीच्या वेळी स्त्रीबीजांची निर्मिती (Ovulation) होते तेव्हा IUI केली जाते. यासाठी ओव्हुलेशन किट्स किंवा अल्ट्रासाऊंडद्वारे स्त्रीबीजांची निर्मिती तपासली जाते.  

मेडिकेटेड सायकल IUI: यामध्ये स्त्रीबीजांची निर्मिती वाढवण्यासाठी औषधे दिली जातात. यामध्ये क्लोमिफेन सायट्रेट (Clomiphene Citrate) सारखी तोंडी औषधे किंवा hCG (Human Chorionic Gonadotropin) सारखी इंजेक्शन्स दिली जाऊ शकतात. यामुळे एक किंवा दोन परिपक्व स्त्रीबीजं तयार होण्यास मदत होते.

या टप्प्यामध्ये, डॉक्टर अल्ट्रासाऊंडद्वारे स्त्रीबीजांच्या वाढीवर (Follicle Growth) लक्ष ठेवतात आणि स्त्रीबीजाची निर्मिती होण्याची वेळ निश्चित करतात.

3. शुक्राणूंची तयारी (Sperm Preparation)

IUI साठी शुक्राणूंची विशेष प्रक्रिया केली जाते, ज्याला स्पर्म वॉशिंग असे म्हणतात. यामध्ये:  

पुरुष जोडीदार किंवा डोनरकडून शुक्राणूंचा नमुना (Semen Sample) घेतला जातो.  

हा नमुना प्रयोगशाळेत प्रक्रिया केला जातो, ज्यामध्ये फक्त चांगल्या दर्जाचे, गतिशील शुक्राणू निवडले जातात.  

शुक्राणूंमधील अशुद्धी, न गतिशील शुक्राणू, आणि इतर पदार्थ काढून टाकले जातात.

ही प्रक्रिया शुक्राणूंची गुणवत्ता सुधारते आणि गर्भधारणेची शक्यता वाढवते.

4. इनसेमिनेशन प्रक्रिया (Insemination)

जेव्हा स्त्रीबीजांची निर्मिती होते (साधारणतः मासिक पाळीच्या 12 ते 16 व्या दिवशी), तेव्हा इनसेमिनेशन प्रक्रिया केली जाते. ही प्रक्रिया खालीलप्रमाणे असते:  

स्त्रीला उपचार कक्षात झोपण्यास सांगितले जाते.  

डॉक्टर एक पातळ, लवचिक ट्यूब (Catheter) वापरून शुक्राणू गर्भाशयात सोडतात.  

ही प्रक्रिया साधारणतः 5 ते 10 मिनिटांत पूर्ण होते आणि ती जवळपास वेदनारहित असते. काही स्त्रियांना हलकी पेटके (Cramps) जाणवू शकतात.  

प्रक्रियेनंतर स्त्रीला 10 ते 15 मिनिटे विश्रांती घेण्यास सांगितले जाते, त्यानंतर ती घरी जाऊ शकते.

5. प्रक्रियेनंतरची काळजी (Post-Procedure Care)

प्रक्रियेनंतर काही स्त्रियांना हलका रक्तस्त्राव (Spotting) किंवा पेटके जाणवू शकतात, जे सामान्य आहे.  

डॉक्टर काहीवेळा प्रोजेस्टेरॉन सप्लिमेंट्स देऊ शकतात, ज्यामुळे गर्भाशयाच्या आतील थर (Endometrium) गर्भधारणेसाठी तयार राहते.  

साधारणतः 15 दिवसांनंतर गर्भधारणा तपासण्यासाठी युरीन प्रेग्नन्सी टेस्ट किंवा रक्त तपासणी केली जाते.

हे देखील वाचा: इनसेमिनेशन म्हणजे काय?

IUI चे फायदे

IUI ही एक लोकप्रिय आणि प्रभावी प्रक्रिया आहे, ज्याचे अनेक फायदे आहेत:

कमी खर्चिक:

IUI ही IVF च्या तुलनेत खूपच कमी खर्चिक प्रक्रिया आहे. भारतात एका IUI सायकलचा खर्च एका IVF सायकलपेक्षा अर्ध्याने कमी असतो.

सोपी आणि कमी जटिल:

IUI ही एक साधी प्रक्रिया आहे, ज्याला ॲनेस्थेशिया किंवा शस्त्रक्रियेची गरज नसते. ती फक्त काही मिनिटांत पूर्ण होते.

जवळपास वेदनारहित:

बहुतेक स्त्रियांना IUI दरम्यान किंवा नंतर फार कमी किंवा कोणतीही वेदना जाणवत नाही.

नैसर्गिक प्रक्रियेला जवळ:

IUI मध्ये शुक्राणू आणि स्त्रीबीजाची भेट गर्भाशयात नैसर्गिकरित्या होते, त्यामुळे ही प्रक्रिया IVF पेक्षा कमी हस्तक्षेप करणारी आहे.

डोनर शुक्राणूंसाठी उपयुक्त:

एकल माता, किंवा ज्या जोडप्यांतील पुरुषामध्ये शुक्राणू तयार होत नाहीत, त्यांच्यासाठी IUI हा चांगला पर्याय आहे.

कमी जोखीम:

IUI मध्ये संसर्ग (Infection) किंवा इतर गुंतागुंतींची जोखीम खूप कमी असते.

पहिला पर्याय म्हणून योग्य:

ज्या जोडप्यांना हलके वंध्यत्व आहे, त्यांच्यासाठी IUI हा पहिला उपचार म्हणून वापरला जाऊ शकतो. जर IUI यशस्वी न झाल्यास, IVF चा विचार केला जाऊ शकतो.

हे देखील वाचा: वंध्यत्व म्हणजे काय? Infertility कारणे, लक्षणे आणि उपचार

IUI चे यशाचे प्रमाण (Success Rate)

IUI चे यशाचे प्रमाण अनेक घटकांवर अवलंबून असते. साधारणपणे, IUI चे यशाचे प्रमाण प्रति सायकल 10% ते 20% असते. परंतु, 3 ते 6 सायकल्सनंतर यशाची शक्यता 80% पर्यंत वाढू शकते. खालील घटक IUI च्या यशावर परिणाम करतात:

स्त्रीचे वय:  

35 वर्षांखालील स्त्रियांमध्ये IUI चे यशाचे प्रमाण जास्त असते (15-20% प्रति सायकल).  

35 ते 40 वर्षे वयाच्या स्त्रियांमध्ये यशाचे प्रमाण कमी होते (10-15%).  

40 वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या स्त्रियांमध्ये IUI चे यशाचे प्रमाण खूप कमी असते (5-8%), त्यामुळे IVF चा विचार केला जाऊ शकतो.

वंध्यत्वाचे कारण:  

अस्पष्ट वंध्यत्व किंवा पुरुष वंध्यत्वाची सौम्य समस्या असलेल्या जोडप्यांमध्ये यशाची शक्यता जास्त असते.  

गंभीर वंध्यत्व, बंद गर्भाशय नलिका, किंवा गंभीर एंडोमेट्रियोसिस असल्यास IUI यशस्वी होण्याची शक्यता कमी असते.

शुक्राणूंची गुणवत्ता:

चांगल्या दर्जाचे, गतिशील शुक्राणू असल्यास यशाची शक्यता वाढते.

औषधांचा वापर:

मेडिकेटेड सायकल IUI मध्ये स्त्रीबीजांची निर्मिती वाढवण्यासाठी औषधांचा वापर केल्यास यशाची शक्यता वाढते.

गर्भाशयाच्या नलिकांची स्थिती:

किमान एक गर्भाशय नलिका खुली आणि निरोगी असणे आवश्यक आहे.

वंध्यत्वाचा कालावधी:

जर जोडप्याला वंध्यत्वाची समस्या जास्त काळापासून (उदा., 3 वर्षांपेक्षा जास्त) असेल, तर यशाची शक्यता कमी होऊ शकते.

सायकल्सची संख्या:  

बहुतेक डॉक्टर 3 ते 6 IUI सायकल्स करून पाहण्याचा सल्ला देतात. जर यानंतरही गर्भधारणा झाली नाही, तर IVF किंवा इतर पर्यायांचा विचार केला जाऊ शकतो.  

प्रत्येक सायकलसह यशाची शक्यता थोडी वाढते, परंतु 6 सायकल्सनंतर यशाची शक्यता स्थिर राहते.

हे देखील वाचा: मासिक पाळी विषयी माहिती, लक्षणे, समस्या, आणि शंका

IUI नंतर काय काळजी घ्यावी?

IUI नंतर काही साध्या गोष्टींची काळजी घेतल्यास गर्भधारणेची शक्यता वाढू शकते:

विश्रांती:

प्रक्रियेनंतर काही तास विश्रांती घ्या. जास्त मेहनत करणे किंवा जड वस्तू उचलणे टाळा.

निरोगी आहार:

संतुलित आहार घ्या. फळे, भाज्या, आणि प्रथिनेयुक्त पदार्थांचा समावेश करा. जंक फूड, अल्कोहोल, आणि धूम्रपान टाळा.

पाणी प्या:

शरीर हायड्रेटेड ठेवण्यासाठी पुरेसे पाणी प्या.

औषधांचे पालन:

डॉक्टरांनी दिलेली औषधे, जसे की प्रोजेस्टेरॉन, वेळेवर घ्या.

तणाव कमी करा:

योग, ध्यान, किंवा हलका व्यायाम करून तणाव कमी करा. मानसिक शांतता गर्भधारणेसाठी उपयुक्त आहे.

शारीरिक संबंध:

काही डॉक्टर IUI नंतर 48 तास शारीरिक संबंध ठेवणं टाळण्याचा सल्ला देतात, तर काही त्याला परवानगी देतात. याबाबत डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.

लक्षणांवर लक्ष ठेवा:

जर तुम्हाला तीव्र वेदना, जास्त रक्तस्त्राव, किंवा ताप यासारखी लक्षणे जाणवली, तर ताबडतोब डॉक्टरांशी संपर्क साधा.

हे देखील वाचा: गर्भपात (Miscarriage in Marathi): कारणे, लक्षणे आणि उपचार

IUI चा खर्च (Cost of IUI in India)

भारतात IUI हा एक परवडणारी उपचार प्रक्रिया आहे. त्याचा खर्च खालील घटकांवर अवलंबून असतो:  

क्लिनिकची प्रतिष्ठा: मोठ्या शहरांमधील नामांकित क्लिनिक्समध्ये खर्च जास्त असू शकतो.  

औषधांचा वापर: मेडिकेटेड सायकल IUI मध्ये औषधांचा खर्च वाढतो.  

टेस्ट्स आणि तपासण्या: अल्ट्रासाऊंड, रक्त तपासणी, आणि सिमेन ॲनालिसिस यांचा खर्च जोडला जातो.  

डोनर शुक्राणू: जर डोनर शुक्राणू वापरले जात असतील, तर त्याचा खर्च 5,000 ते 15,000 रुपये असू शकतो.

साधारणपणे, भारतात एक IUI सायकलचा खर्च 10,000 ते 20,000 रुपये असतो. काही क्लिनिक्समध्ये हा खर्च 5,000 रुपयांपासून सुरू होऊ शकतो, तर काही ठिकाणी 30,000 रुपयांपर्यंत जाऊ शकतो.

IUI आणि IVF मधील फरक

IUI आणि IVF हे दोन्ही वंध्यत्वावरील उपचार आहेत, परंतु त्यांच्यात खूप फरक आहे:

-----------------------------------------------

IUI यशस्वी होण्यासाठी टिप्स

निरोगी जीवनशैली: धूम्रपान, अल्कोहोल आणि जास्त कॅफिन टाळा. नियमित व्यायाम आणि संतुलित आहार घ्या.  

वजन नियंत्रित ठेवा: जास्त वजन किंवा कमी वजन गर्भधारणेची शक्यता कमी करू शकते.  

डॉक्टरांचा सल्ला: सर्व तपासण्या आणि औषधे वेळेवर घ्या.  

सकारात्मक दृष्टिकोन: मानसिक तणाव कमी करा आणि सकारात्मक राहा.  

चांगले क्लिनिक निवडा: अनुभवी डॉक्टर आणि चांगल्या सुविधा असलेले क्लिनिक निवडा.

-----------------------------------------------

निष्कर्ष -

IUI ही एक प्रभावी, कमी खर्चिक, आणि सोपी प्रक्रिया आहे जी वंध्यत्वाच्या समस्येवर मात करण्यास मदत करते. ती विशेषतः हलके वंध्यत्व, अस्पष्ट वंध्यत्व, किंवा डोनर शुक्राणूंच्या वापरासाठी उपयुक्त आहे. यशाचे प्रमाण अनेक घटकांवर अवलंबून असते, परंतु योग्य काळजी, चांगले क्लिनिक, आणि डॉक्टरांचा सल्ला यामुळे गर्भधारणेची शक्यता वाढते. 

जर तुम्ही IUI चा विचार करत असाल, तर प्रथम तुमच्या डॉक्टरांशी सविस्तर चर्चा करा आणि सर्व तपासण्या करून घ्या.

IUI बद्दल वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)