या ब्लॉगमध्ये आपण ICSI म्हणजे काय, त्याची कारणे, प्रक्रिया, यशाचे प्रमाण आणि इतर महत्त्वाच्या बाबींवर सविस्तर चर्चा करू.
ICSI ही IVF (In Vitro Fertilization) चा एक भाग आहे, पण ती विशेषतः पुरुषांमधील वंध्यत्वावर लक्ष केंद्रित करते. या तंत्रात, एकच शुक्राणू (sperm) थेट स्त्रीच्या स्त्रीबीजामध्ये (egg) इंजेक्ट केला जातो, ज्यामुळे गर्भधारणा (pregnancy) होण्याची शक्यता वाढते.
ICSI म्हणजे काय?
ICSI ही एक अत्याधुनिक वैद्यकीय प्रक्रिया आहे जी IVF चा एक विशेष प्रकार आहे. यामध्ये, प्रयोगशाळेत एकच शुक्राणू निवडून तो थेट स्त्रीबीजाच्या मध्यभागी सूक्ष्म सुईच्या (needle) साहाय्याने टोचला जातो. यामुळे शुक्राणू आणि स्त्रीबीजाचा संयोग (fertilization) होतो, आणि त्यानंतर तयार झालेला गर्भ (embryo) स्त्रीच्या गर्भाशयात (uterus) ठेवला जातो.
ICSI चा मुख्य उद्देश आहे पुरुषांमधील वंध्यत्वाच्या समस्यांना तोंड देणे. उदाहरणार्थ, जर पुरुषामध्ये शुक्राणूंची संख्या कमी असेल, त्यांची गतिशीलता (motility) कमी असेल किंवा त्यांचा आकार (morphology) योग्य नसेल, तर ICSI ही पद्धत प्रभावी ठरते. याशिवाय, ज्या जोडप्यांना यापूर्वी IVF मध्ये यश मिळाले नाही, त्यांच्यासाठीही ICSI एक पर्याय आहे.
ICSI ची प्रक्रिया 1992 मध्ये प्रथम यशस्वी झाली, आणि तेव्हापासून ती जगभरात लाखो जोडप्यांसाठी वरदान ठरली आहे. भारतातही, विशेषतः मुंबई, दिल्ली, बेंगलोर यांसारख्या शहरांमध्ये, अनेक उत्तम फर्टिलिटी क्लिनिक मध्ये ICSI ची सुविधा उपलब्ध आहे.
हे देखील वाचा: आईवीएफ म्हणजे काय? प्रक्रिया, फायदे, यश दर
ICSI ची गरज का भासते? (कारणे)
ICSI ची गरज का भासते हे समजून घेण्यासाठी, प्रथम आपण पुरुषांमधील वंध्यत्वाची कारणे समजून घेऊया. खाली काही प्रमुख कारणे दिली आहेत:
कमी शुक्राणूंची संख्या (Low Sperm Count):
जेव्हा पुरुषाच्या वीर्यात (semen) शुक्राणूंची संख्या खूप कमी असते, तेव्हा सामान्य पद्धतीने गर्भधारणा होणे कठीण होते. याला Oligospermia म्हणतात. ICSI मध्ये फक्त एकच शुक्राणू लागतो, त्यामुळे कमी शुक्राणू असले तरी ही प्रक्रिया यशस्वी होऊ शकते.
शुक्राणूंची कमी गतिशीलता (Poor Sperm Motility):
काहीवेळा शुक्राणूंची हालचाल (movement) खूप कमी असते, ज्यामुळे ते स्त्रीबीजा पर्यंत पोहोचू शकत नाहीत किंवा त्याला भेदू (penetrate) शकत नाहीत. ICSI मध्ये शुक्राणू थेट स्त्रीबीजात टोचला जातो, त्यामुळे गतिशीलतेची समस्या दूर होते.
शुक्राणूंचा असामान्य आकार (Abnormal Sperm Morphology):
शुक्राणूंचा आकार किंवा रचना योग्य नसल्यास, ते स्त्रीबीजा ला भेदण्यात अयशस्वी होतात. ICSI मध्ये सर्वात चांगला शुक्राणू निवडला जातो, ज्यामुळे ही समस्या टाळली जाते.
वीर्यामध्ये शुक्राणूंचा अभाव (Azoospermia):
काही पुरुषांच्या वीर्यात शुक्राणू पूर्णपणे नसतात, याला Azoospermia म्हणतात. यात दोन प्रकार असतात:
Obstructive Azoospermia: यात शुक्राणू तयार होतात, पण नलिकांमधील अडथळ्यामुळे (blockage) ते वीर्यात येत नाहीत.
Non-obstructive Azoospermia: यात शुक्राणू तयारच होत नाहीत.
ICSI मध्ये, अशा परिस्थितीत शुक्राणू थेट अंडकोषातून (testicles) किंवा नलिकेतून (epididymis) काढले जातात.
यापूर्वी IVF मध्ये अयशस्वीता:
काही जोडप्यांना IVF च्या सामान्य प्रक्रियेत यश मिळत नाही, कारण शुक्राणू आणि स्त्रीबीजा चा संयोग होत नाही. अशा वेळी ICSI चा वापर केला जातो.
नसबंदी (Vasectomy) केलेली असणे:
ज्या पुरुषांनी नसबंदी केली आहे, त्यांच्या वीर्यात शुक्राणू नसतात. ICSI मध्ये शुक्राणू थेट अंडकोषातून काढले जाऊ शकतात.
जेनेटिक कारणे:
काही पुरुषांमध्ये अनुवांशिक (genetic) कारणांमुळे शुक्राणूंची निर्मिती कमी होते. उदाहरणार्थ, Cystic Fibrosis सारख्या आजारांमुळे शुक्राणूंच्या नलिका बंद होऊ शकतात. ICSI या समस्येवर उपाय करते.
इतर कारणे:
काहीवेळा, शुक्राणूंवर अँटीबॉडीज (antibodies) हल्ला करतात, ज्यामुळे ते स्त्रीबीजा पर्यंत पोहोचू शकत नाहीत. ICSI मध्ये ही अडचण टाळली जाते.
गोठवलेल्या (frozen) शुक्राणूंचा वापर करताना त्यांची गुणवत्ता कमी असू शकते, अशा वेळी ICSI उपयुक्त ठरते.
या सर्व कारणांमुळे ICSI ही अनेक जोडप्यांसाठी आशेचा किरण ठरते. विशेषतः पुरुषांमधील वंध्यत्वाच्या समस्यांवर ही पद्धत अत्यंत प्रभावी आहे.
हे देखील वाचा: वेगवेगळ्या वंध्यत्व समस्यांमध्ये गर्भधारणा कशी करावी?
ICSI ची प्रक्रिया (Step-by-Step Process)
ICSI ही एक जटिल प्रक्रिया आहे, जी अनेक टप्प्यांमध्ये पूर्ण होते. खाली या प्रक्रियेचे प्रत्येक पाऊल सविस्तर समजावून सांगितले आहे:
प्राथमिक तपासणी आणि सल्लामसलत (Initial Consultation):
ICSI प्रक्रिया सुरू करण्यापूर्वी, जोडप्याची संपूर्ण वैद्यकीय तपासणी केली जाते. यामध्ये पुरुषाच्या वीर्याची तपासणी (semen analysis), स्त्रीच्या अंडाशयाची (ovaries) तपासणी, हार्मोन्सची पातळी (hormone levels) आणि इतर चाचण्या केल्या जातात.
डॉक्टर जोडप्याशी चर्चा करतात आणि त्यांना ICSI ची गरज, प्रक्रिया आणि यशाची शक्यता समजावून सांगतात.
यावेळी, जोडप्याला मानसिक सल्ला (counselling) देखील दिला जातो, कारण ही प्रक्रिया भावनिकदृष्ट्या आव्हानात्मक असू शकते.
स्त्रीबीज प्रेरण (Ovarian Stimulation):
स्त्रीला अंडाशयात जास्तीत जास्त स्त्रीबीजं तयार व्हावीत यासाठी हार्मोनल इंजेक्शन्स (hormonal injections) दिली जातात. यामध्ये Follicle Stimulating Hormone (FSH) आणि Luteinizing Hormone (LH) यांचा समावेश असतो. ही इंजेक्शन्स साधारण 8 ते 14 दिवस दिली जातात, आणि याकाळात डॉक्टर अल्ट्रासाऊंड (ultrasound) आणि रक्त तपासण���द्वारे स्त्रीबीजांच्या वाढीवर लक्ष ठेवतात.
जेव्हा स्त्रीबीजं पुरेशी परिपक्व (mature) होतात, तेव्हा hCG (Human Chorionic Gonadotropin) इंजेक्शन दिले जाते, जे स्त्रीबीजं बाहेर पडण्यास (ovulation) मदत करते.
स्त्रीबीज काढणे (Egg Retrieval):
स्त्रीबीज परिपक्व झाल्यावर, ती अंडाशयातून काढली जातात. ही प्रक्रिया Transvaginal Ultrasound Aspiration नावाच्या तंत्राने केली जाते.
यामध्ये, एक पातळ सुई योनीमार्गातून (vagina) अंडाशयापर्यंत नेली जाते, आणि स्त्रीबीजं काढली जातात. ही प्रक्रिया भूल (anesthesia) देऊन केली जाते, त्यामुळे वेदना होत नाहीत.
काढलेली स्त्रीबीजं प्रयोगशाळेत ठेवली जातात, जिथे त्यांची गुणवत्ता तपासली जाते.
शुक्राणू गोळा करणे (Sperm Collection):
पुरुषाला त्याच दिवशी वीर्याचा नमुना (semen sample) द्यावा लागतो. हा नमुना प्रयोगशाळेत तपासला जातो, आणि त्यातून सर्वात चांगला शुक्राणू निवडला जातो.
जर वीर्यात शुक्राणू नसतील (Azoospermia), तर Testicular Sperm Extraction (TESE) किंवा Percutaneous Epididymal Sperm Aspiration (PESA) यांसारख्या पद्धतींनी शुक्राणू अंडकोषातून किंवा नलिकेतून काढले जातात. ही प्रक्रिया भूल देऊन केली जाते.
हे देखील वाचा: आईवीएफ फेल होण्याची कारणे आणि नंतर यशस्वी गर्भधारणेसाठी
शुक्राणू इंजेक्शन (Sperm Injection):
ही ICSI ची सर्वात महत्त्वाची पायरी आहे. प्रयोगशाळेत, एक सूक्ष्म सुई (micropipette) वापरून एकच शुक्राणू स्त्रीबीजा च्या मध्यभागी (cytoplasm) टोचला जातो.
ही प्रक्रिया Micromanipulation तंत्राने केली जाते, ज्यामध्ये उच्च दर्जाचे मायक्रोस्कोप (microscope) आणि विशेष उपकरणे वापरली जातात.
शुक्राणू निवडताना त्याची गतिशीलता, आकार आणि गुणवत्ता तपासली जाते. काहीवेळा, PICSI (Physiological ICSI) किंवा IMSI (Intracytoplasmic Morphologically Selected Sperm Injection) यांसारख्या प्रगत पद्धती वापरल्या जातात, ज्यामुळे सर्वोत्तम शुक्राणू निवडणे सोपे होते.
गर्भ तयार होणे (Embryo Development):
शुक्राणू टोचल्यानंतर, स्त्रीबीजं प्रयोगशाळेत विशेष स्थितीत (incubator) ठेवली जातात, जिथे ती गर्भात (embryo) रूपांतरित होतात.
साधारण 16-18 तासांनंतर, डॉक्टर तपासतात की स्त्रीबीजं फर्टिलाइज्ड (fertilized) झाली आहेत की नाही. यानंतर, गर्भ 2 ते 5 दिवस वाढवले जातात, ज्याला Blastocyst Stage म्हणतात.
यावेळी, गर्भाची गुणवत्ता तपासली जाते, आणि सर्वात चांगले गर्भ निवडले जातात.
गर्भ हस्तांतरण (Embryo Transfer):
निवडलेले गर्भ एक पातळ नळी (catheter) वापरून स्त्रीच्या गर्भाशयात ठेवले जातात. ही प्रक्रिया साधारणपणे भूल न देता केली जाते आणि ती वेदनारहित असते.
एक किंवा दोन गर्भ ठेवले जातात, जेणेकरून जास्त गर्भधारणेचा (multiple pregnancies) धोका टाळता येईल.
उरलेले चांगले गर्भ गोठवले (frozen) जाऊ शकतात, जे भविष्यात वापरता येतात.
हे देखील वाचा: गर्भधारणेसाठी कोणते फर्टिलिटी उपचार केले जातात?
गर्भधारणेची तपासणी (Pregnancy Test):
गर्भ हस्तांतरानंतर साधारण 10-14 दिवसांनी रक्त तपासणी (beta hCG test) किंवा गर्भधारणा चाचणी (pregnancy test) केली जाते, ज्यामुळे गर्भधारणा झाली आहे की नाही हे समजते.
जर गर्भधारणा झाली असेल, तर डॉक्टर पुढील काळजी आणि तपासण्या सुचवतात. जर यश मिळाले नसेल, तर जोडप्याला पुन्हा प्रयत्न करण्याचा सल्ला दिला जाऊ शकतो.
ICSI चे यशाचे प्रमाण (Success Rates)
ICSI चे यशाचे प्रमाण अनेक घटकांवर अवलंबून असते.
सामान्य यशाचे प्रमाण:
ICSI मध्ये साधारण 50% ते 80% स्त्रीबीजं फर्टिलाइज्ड होतात, म्हणजेच 10 पैकी 7-8 स्त्रीबीजांचे यशस्वीपणे गर्भ बनतात.
गर्भधारणा यशस्वी होण्याचे प्रमाण (pregnancy rate) साधारण 30% ते 50% असते, आणि यातून बाळ जन्माला येण्याचे प्रमाण (live birth rate) 25% ते 40% असते.
हे प्रमाण IVF च्या सामान्य प्रक्रियेच्या बरोबरीचे आहे, परंतु ICSI विशेषतः पुरुषांच्या वंध्यत्वावर प्रभावी आहे.
हे देखील वाचा: PCOD वर कोणते उपचार केल्यास एक वर्षात गर्भधारणा होईल?
यशावर परिणाम करणारे घटक:
स्त्रीचे वय (Age of the Woman): स्त्रीचे वय हा सर्वात महत्त्वाचा घटक आहे. 35 वर्षांपेक्षा कमी वयाच्या स्त्रियांमध्ये यशाचे प्रमाण जास्त असते, तर 40 वर्षांनंतर ते कमी होते.
स्त्रीबीजांची गुणवत्ता (Egg Quality): परिपक्व आणि चांगल्या गुणवत्तेची स्त्रीबीजं असतील, तर गर्भधारणेची शक्यता वाढते.
शुक्राणूंची गुणवत्ता (Sperm Quality): जरी ICSI मध्ये फक्त एकच शुक्राणू लागत असला, तरी त्याची अनुवांशिक गुणवत्ता (genetic quality) महत्त्वाची असते.
वंध्यत्वाची कारणे (Underlying Causes): जर जोडप्याला इतर वैद्यकीय समस्या असतील, जसे की गर्भाशयातील दोष (uterine abnormalities) किंवा हार्मोनल असंतुलन (hormonal imbalance), तर यशाचे प्रमाण कमी होऊ शकते.
क्लिनिकची गुणवत्ता (Clinic Quality): अनुभवी डॉक्टर, प्रगत उपकरणे आणि चांगली प्रयोगशाळा असलेल्या क्लिनिक्समध्ये यशाचे प्रमाण जास्त असते.
भारतातील यशाचे प्रमाण:
भारतातील प्रमुख फर्टिलिटी क्लिनिक, जसे की मुंबई, दिल्ली, बेंगलोर येथील केंद्रे, जागतिक दर्जाचे यशाचे प्रमाण देतात. साधारण 40% ते 50% जोडप्यांना पहिल्या प्रयत्नात गर्भधारणा यशस्वी होते.
भारतात ICSI ची किंमत परवडणारी आहे, आणि येथील डॉक्टरांचा अनुभव आणि तंत्रज्ञान यामुळे यशाचे प्रमाण चांगले आहे.
पुन्हा प्रयत्न करण्याची शक्यता:
जर पहिल्या प्रयत्नात यश मिळाले नाही, तर जोडपे पुन्हा प्रयत्न करू शकतात. डॉक्टर साधारण 2-3 महिन्यांचा विश्रांतीचा सल्ला देतात, जेणेकरून शरीर आणि मनाला विश्रांती मिळेल.
गोठवलेल्या गर्भांचा (frozen embryos) वापर करून दुसऱ्या प्रयत्नात यशाची शक्यता वाढू शकते.
ICSI चे फायदे (Benefits)
ICSI चे अनेक फायदे आहेत, जे खालीलप्रमाणे आहेत:
पुरुषांच्या वंध्यत्वावर प्रभावी उपाय:
कमी शुक्राणू, कमी गतिशीलता किंवा असामान्य शुक्राणू असलेल्या पुरुषांसाठी ICSI हा सर्वात यशस्वी उपाय आहे.
कमी शुक्राणूंसह यश:
ICSI मध्ये फक्त एकच शुक्राणू लागतो, त्यामुळे अगदी 1-2 मिलियन शुक्राणू असले तरी गर्भधारणा शक्य आहे.
यापूर्वी अयशस्वी ठरलेल्या IVF साठी पर्याय:
ज्या जोडप्यांना सामान्य IVF मध्ये यश मिळाले नाही, त्यांच्यासाठी ICSI एक नवीन आशा देते.
जेनेटिक तपासणीची शक्यता:
ICSI मध्ये गर्भ तयार झाल्यावर त्याची जेनेटिक तपासणी (Preimplantation Genetic Testing) केली जाऊ शकते, ज्यामुळे अनुवांशिक आजारांचा धोका कमी होतो.
गोठवलेल्या गर्भांचा वापर:
उरलेले चांगले गर्भ गोठवले जाऊ शकतात, जे भविष्यात दुसऱ्या मुलासाठी किंवा पुन्हा प्रयत्नासाठी वापरता येतात.
हे देखील वाचा: IVF साठी AMH लेवल किती महत्त्वाची? जाणून घ्या उपयुक्त माहिती!
ICSI साठी तयारी कशी करावी?
ICSI यशस्वी होण्यासाठी जोडप्याने काही गोष्टींची काळजी घ्यावी:
आहार आणि जीवनशैली (Diet and Lifestyle):
- स्त्री आणि पुरुष दोघांनीही संतुलित आहार घ्यावा, ज्यामध्ये फळे, भाज्या, प्रथिने (proteins) आणि कमी प्रक्रिया केलेले अन्न (less processed food) असावे.
- धूम्रपान (smoking), मद्यपान (alcohol) आणि जास्त तणाव (stress) टाळावा.
- नियमित व्यायाम (exercise) आणि पुरेशी झोप (sleep) घ्यावी.
वैद्यकीय तपासणी:
प्रक्रियेआधी सर्व चाचण्या पूर्ण कराव्यात, जेणेकरून वंध्यत्वाची कारणे स्पष्ट होतील.
जेनेटिक तपासणी (genetic testing) करणेही काही जोडप्यांसाठी उपयुक्त ठरू शकते.
मानसिक तयारी:
ICSI ही प्रक्रिया भावनिकदृष्ट्या तणावपूर्ण असू शकते. त्यामुळे जोडप्याने मानसिक सल्लागार (counselor) ची मदत घ्यावी.
एकमेकांना आधार देणे आणि सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवणे महत्त्वाचे आहे.
निष्कर्ष -
ICSI ही वैद्यकीय क्षेत्रातील एक क्रांतिकारी पद्धत आहे, जी पुरुषांमधील वंध्यत्वाच्या समस्यांवर प्रभावी उपाय ठरते. कमी शुक्राणू, कमी गतिशीलता, असामान्य आकार किंवा वीर्यात शुक्राणूंचा अभाव अशा अनेक समस्यांवर ICSI यशस्वीपणे मात करते. ही प्रक्रिया जटिल असली, तरी ती अनेक जोडप्यांना पालकत्वाचा आनंद देऊ शकते.
भारतात ICSI ची किंमत परवडणारी आहे, आणि येथील फर्टिलिटी क्लिनिक जागतिक दर्जाची सेवा देतात. जर तुम्ही किंवा तुमच्या ओळखीचे कोणी ICSI चा विचार करत असाल, तर अनुभवी डॉक्टरांचा सल्ला घ्या आणि योग्य माहिती घेऊन पुढे जा.
ICSI हा आशेचा किरण आहे, ज्यामुळे अनेक जोडप्यांचे स्वप्न पूर्ण झाले आहे. तुमच्या प्रवासातही यश मिळावे, हीच शुभेच्छा!
