वैरिकोसेल म्हणजे काय?
वैरिकोसेल (Varicocele) ही एक अशी स्थिती आहे, ज्यात वृषणांच्या शिरांमध्ये (veins) सूज येते आणि रक्ताचा योग्य प्रकारे प्रवाह होत नाही. हे बऱ्याच अंशी व्हेरिकोज वेन्स (Varicose veins) या संकल्पनेशी संबंधित आहे, जसे पायाच्या नसांमध्ये सूज येते तसेच वृषणाच्या नसांमध्येही होऊ शकते.
वृषणांमध्ये स्पर्मॅटिक कॉर्ड (Spermatic Cord) नावाची एक संरचना असते, जी वृषणांना रक्तपुरवठा आणि पोषण देते. जर या कॉर्डमधील शिरांमध्ये रक्त नीट वाहू शकले नाही आणि तिथे साठू लागले, तर त्या भागात सूज निर्माण होते, यालाच वैरिकोसेल म्हणतात.
वैरिकोसेल बहुतेक वेळा डाव्या वृषणात (Left Testicle) जास्त प्रमाणात आढळून येतो, कारण डाव्या बाजूच्या रक्तनळ्या वेगळ्या पद्धतीने रक्त वाहून नेत असतात.
वैरिकोसेल होण्याची कारणे
वैरिकोसेल होण्याचे मुख्य कारण रक्ताच्या प्रवाहात अडथळा निर्माण होणे हे आहे. परंतु यामागील नेमकी कारणे पूर्णतः समजलेली नाहीत. काही महत्त्वाची कारणे खाली दिली आहेत:
1. वृषणातील रक्तवाहिन्यांच्या झडपांची कमतरता (Valve Dysfunction)
आपल्या शरीरातील शिरांमध्ये (veins) झडपा (valves) असतात, जे रक्त एका दिशेने प्रवास करण्यास मदत करतात. जर हे झडपे योग्य प्रकारे काम करत नसतील, तर रक्त परत मागे जाऊ लागते आणि शिरांमध्ये साठते, यामुळे सूज येते आणि वैरिकोसेल होतो.
2. रक्ताभिसरणाच्या (Blood Circulation) प्रक्रियेमधील अडथळे
काही पुरुषांमध्ये शरीराच्या रचनेमुळे शिरांमधील रक्ताचा प्रवाह नीट होत नाही, ज्यामुळे विशिष्ट भागांमध्ये रक्त साचून राहते आणि तिथे सूज येते. ही समस्या विशेषतः डाव्या वृषणामध्ये अधिक प्रमाणात दिसून येते.
3. आनुवंशिकता (Genetic Factors)
जर कुटुंबातील इतर सदस्यांना वैरिकोसेलची समस्या असेल, तर पुढील पिढीतही याचा धोका जास्त असतो.
4. जास्त वजन उचलणे किंवा जास्त शारीरिक मेहनत
वारंवार जड वजन उचलल्याने पोटावर आणि वृषणांवर ताण येतो, ज्यामुळे रक्तप्रवाहात अडथळे येऊ शकतात. त्यामुळे जास्त वजन उचलणे किंवा जास्त शारीरिक मेहनत हे देखील वैरिकोसेल होण्यास कारणीभूत ठरू शकते.
5. हार्मोन्समध्ये असंतुलन (Hormonal Imbalance)
टेस्टोस्टेरॉनसारख्या (Testosterone) पुरुष हार्मोन्समध्ये असंतुलन आल्यास शिरांवर परिणाम होऊ शकतो, त्यामुळे रक्तप्रवाह बिघडू शकतो आणि वैरिकोसेल होऊ शकतो.
हे देखील वाचा: गर्भपात (Miscarriage in Marathi): कारणे, लक्षणे आणि उपचार
वैरिकोसेलची लक्षणे (Symptoms of Varicocele)
वैरिकोसेल ही समस्या काही पुरुषांमध्ये कोणतीही लक्षणे निर्माण करत नाही, त्यामुळे बर्‍याच वेळा ती दीर्घकाळ लक्षात येत नाही. मात्र, काही जणांमध्ये याची स्पष्ट लक्षणे दिसून येतात, जी त्यांच्या दैनंदिन आयुष्यावर परिणाम करू शकतात. खाली या लक्षणांचे सविस्तर स्पष्टीकरण दिले आहे.
1. वृषणाच्या भागात सूज आणि वेदना
वैरिकोसेल असलेल्या पुरुषांना वृषणाच्या आसपास हलक्या ते मध्यम स्वरूपाच्या वेदना जाणवू शकतात. या वेदना सहसा दिवसभर वाढत जातात, विशेषतः जर एखादी व्यक्ती जास्त वेळ उभ्या अवस्थेत असेल, शारीरिक श्रम करत असेल किंवा व्यायाम करत असेल. काही वेळा या वेदना, बसल्यावर किंवा झोपल्यावर कमी होतात, कारण या स्थितीत रक्तप्रवाह सुधारतो. या वेदना सतत जाणवत राहत नसल्या तरी त्याने अस्वस्थता निर्माण होऊ शकते, ज्यामुळे दैनंदिन हालचालींवर परिणाम होऊ शकतो.
2. वृषणाच्या आकारात बदल किंवा असमानता
वैरिकोसेल दीर्घकाळ टिकल्यास, प्रभावित वृषणाचा आकार इतर वृषणाच्या तुलनेत लहान होऊ शकतो. हे रक्तपुरवठ्यातील अडथळ्यांमुळे होते, ज्यामुळे वृषणांना पोषणद्रव्ये आणि ऑक्सिजन कमी प्रमाणात मिळतात. परिणामी, वृषणाची कार्यक्षमता कमी होऊ शकते आणि आकारात घट होण्याची शक्यता वाढते.
3. स्पर्म काउंट कमी होणे (Low Sperm Count) आणि वंध्यत्वाचा धोका
वैरिकोसेल असलेल्या पुरुषांमध्ये शुक्राणूंची संख्या (sperm count), गुणवत्ता आणि हालचाल (motility) कमी होण्याची शक्यता अधिक असते. याचे मुख्य कारण म्हणजे वृषणाच्या आसपासचे तापमान वाढणे. वृषणांचा कार्यक्षम तापमानमान २-४ अंश सेल्सिअसने शरीराच्या तापमानापेक्षा कमी असतो. मात्र, वैरिकोसेलमुळे रक्तसंचय झाल्यास वृषणांचे तापमान वाढते, ज्याचा शुक्राणूंच्या निर्मितीवर विपरीत परिणाम होतो. काही पुरुषांमध्ये यामुळे वंध्यत्वाची समस्या निर्माण होऊ शकते.
4. वृषणांच्या भागात जडपणा किंवा ताण
वैरिकोसेल असलेल्या अनेक पुरुषांना वृषणांच्या भागात जडपणा किंवा ताण आल्यासारखे वाटते. हा त्रास विशेषतः दिवसभर उभे राहिल्यावर किंवा शारीरिक श्रम केल्यानंतर वाढतो. काहींना वृषणाच्या भागात ओढल्यासारखे किंवा अनैसर्गिक जळजळ होण्याची जाणीव होते. अशा प्रकारच्या लक्षणांकडे दुर्लक्ष केल्यास समस्या वाढू शकते आणि वंध्यत्वाचा धोका अधिक होतो.
हे देखील वाचा: हिस्टेरेक्टॉमी म्हणजे काय? (Hysterectomy in Marathi)
वैरिकोसेलचे निदान (Diagnosis)
वैरिकोसेलचे निदान साधारणतः डॉक्टरांच्या शारीरिक तपासणीद्वारे आणि काही विशिष्ट चाचण्यांच्या मदतीने केले जाते. योग्य निदान केल्याने उपचार अधिक प्रभावी ठरतात. खाली प्रत्येक निदान पद्धतीचे सविस्तर स्पष्टीकरण दिले आहे.
1. शारीरिक तपासणी (Physical Examination)
शारीरिक तपासणी ही वैरिकोसेलचे निदान करण्याची प्राथमिक पद्धत आहे. या तपासणीदरम्यान, डॉक्टर वृषणांच्या सभोवतालच्या शिरांचे परीक्षण करतात. काही वेळा सूज स्पष्टपणे दिसते किंवा स्पर्शाने जाणवते.
विशेषतः, डॉक्टर ‘Valsalva Maneuver’ नावाची चाचणी घेतात. या प्रक्रियेत रुग्णाला श्वास रोखायला सांगितले जाते आणि तोंड बंद करून पोटात दाब निर्माण करायला सांगितला जातो. यामुळे वैरिकोसेल अधिक स्पष्टपणे दिसून येतो, कारण रक्तप्रवाह वाढतो आणि शिरा अधिक सूजलेल्या जाणवतात.
2. अल्ट्रासाउंड स्कॅन (Ultrasound Test)
शारीरिक तपासणीद्वारे निदान झाले तरी, अधिक अचूक माहिती मिळवण्यासाठी डॉक्टर ‘स्क्रोटल डॉप्लर अल्ट्रासाउंड’ (Scrotal Doppler Ultrasound) करण्याचा सल्ला देतात. या चाचणीत उच्च-फ्रिक्वेन्सी साउंड वेव्हच्या मदतीने वृषणाच्या शिरांमध्ये होणाऱ्या रक्तप्रवाहाचे निरीक्षण केले जाते.
अल्ट्रासाउंडच्या मदतीने:
• शिरांमधील रक्तसंचयाचा अंदाज घेतला जातो.
• वैरिकोसेलची तीव्रता निश्चित केली जाते.
• इतर कोणतीही गाठ किंवा असामान्यता आहे का, हे तपासले जाते.
हे देखील वाचा: वंध्यत्व म्हणजे काय? Infertility कारणे, लक्षणे आणि उपचार
वैरिकोसेलसाठी उपचार पद्धती (Treatment Options for Varicocele)
वैरिकोसेलसाठी उपचारांची निवड लक्षणांच्या तीव्रतेवर आणि वंध्यत्वाच्या जोखमीवर अवलंबून असते. सौम्य स्वरूपाच्या वैरिकोसेलसाठी कोणताही उपचार आवश्यक नसतो, पण लक्षणे अधिक तीव्र असतील किंवा वंध्यत्वाचा धोका असेल, तर योग्य उपचार घेणे आवश्यक आहे.
1. औषधोपचार (Medications) – वेदनाशामक आणि सूज कमी करणारी औषधे
वैरिकोसेलमुळे निर्माण होणाऱ्या वेदना आणि सूज कमी करण्यासाठी डॉक्टर काही वेदनाशामक औषधे सुचवू शकतात. जसे की:
Ibuprofen आणि Paracetamol – ही औषधे वेदना आणि सूज दोन्ही कमी करण्यास मदत करतात. यामुळे तात्पुरता आराम मिळू शकतो, मात्र वैरिकोसेल पूर्णपणे बरा करण्यासाठी केवळ ही औषधे पुरेशी नसतात.
2. जीवनशैलीतील बदल आणि घरगुती उपाय
• जास्त वेळ उभे राहणे टाळा: जास्त वेळ उभे राहिल्याने रक्तप्रवाह अधिक वेळ एका जागी स्थिर राहतो, त्यामुळे सूज आणि वेदना वाढू शकतात.
• योग्य अंतर्वस्त्रांचा वापर: खूप घट्ट अंतर्वस्त्र घातल्यास रक्तप्रवाह बिघडू शकतो, त्यामुळे शिथिल कपडे वापरणे योग्य ठरेल.
• थंड फोमेंटेशन (Cold Compress): वैरिकोसेलमुळे होणाऱ्या वेदनांवर बर्फाच्या पिशवीने किंवा थंड पाण्याच्या फोमेंटेशनने आराम मिळतो.
3. शस्त्रक्रिया (Surgical Treatments)
जर लक्षणे तीव्र असतील किंवा वंध्यत्वाचा धोका वाढला असेल, तर शस्त्रक्रियेद्वारे उपचार केले जातात.
(A) वैरिकोसेलेक्टॉमी (Varicocelectomy) – शिरांचे शस्त्रक्रियेद्वारे निराकरण
वैरिकोसेलेक्टॉमी ही एक लहान शस्त्रक्रिया असून, यात सुजलेल्या शिरांना वेगळे केले जाते किंवा पुनर्स्थित केले जाते. ही प्रक्रिया लॅप्रोस्कोपिक किंवा मायक्रोसर्जिकल तंत्राने केली जाते.
(B) एम्बोलायझेशन (Embolization) – रक्तप्रवाह सुधारण्याची प्रक्रिया
ही एक मिनिमली इनवेसिव्ह प्रक्रिया आहे, जिथे स्पेशल कॅथेटरच्या (Catheter) मदतीने ब्लॉकेज असलेल्या रक्तवाहिन्या बंद केल्या जातात. यामुळे नवीन रक्तवाहिन्या निर्माण होऊन रक्ताचा योग्य प्रवाह सुरू होतो.
हे देखील वाचा: एंडोमेट्रिओसिस म्हणजे काय?
निष्कर्ष (Conclusion) –
वैरिकोसेल ही एक सामान्य पण दुर्लक्षित केली जाणारी समस्या आहे. योग्य निदान आणि उपचारांमुळे ही समस्या सहजपणे हाताळता येऊ शकते. लक्षणे जाणवल्यास त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घ्या आणि वेळेत उपचार करून घ्या.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न
1. वैरिकोसेलमुळे पुरुषांना वंध्यत्वाची समस्या का होते?
वैरिकोसेलमुळे वृषणांच्या आसपास रक्त साठते, ज्यामुळे त्या भागाचे तापमान वाढते. वृषणांना शुक्राणू (Sperm) तयार करण्यासाठी शरीराच्या सामान्य तापमानापेक्षा 2-4 अंश कमी तापमानाची गरज असते. तापमान वाढल्याने शुक्राणूंची संख्या, गुणवत्ता आणि हालचाल कमी होते. यामुळे काही पुरुषांमध्ये वंध्यत्वाचा धोका वाढतो. पण योग्य उपचारांनी (जसे की शस्त्रक्रिया) ही समस्या सुधारू शकते आणि फर्टिलिटी पुन्हा वाढू शकते.
2. वैरिकोसेल कोणत्या वयात होऊ शकतो?
वैरिकोसेल कोणत्याही वयात होऊ शकतो, पण ते प्रामुख्याने १५ ते २५ वयोगटातील तरुणांमध्ये अधिक प्रमाणात आढळते. अनेक वेळा हे बालपणी किंवा पौगंडावस्थेत विकसित होऊ शकते, कारण त्यावेळी शरीरात हार्मोनल बदल मोठ्या प्रमाणात होत असतात.
3. वैरिकोसेल स्वतःहून बरा होतो का?
सहसा वैरिकोसेल स्वतःहून बरा होत नाही. जर लक्षणे सौम्य असतील, तर कोणत्याही उपचाराची गरज नसते आणि काही पुरुषांना जीवनभर त्याचा त्रास होत नाही. मात्र, वेदना वाढत असल्यास किंवा फर्टिलिटीवर परिणाम होत असेल, तर योग्य निदान करून उपचार घेणे आवश्यक आहे.
4. वैरिकोसेलची समस्या किती गंभीर असते आणि त्याकडे दुर्लक्ष केल्यास काय होईल?
वैरिकोसेलची गंभीरता लक्षणांवर आणि त्याच्या तीव्रतेवर अवलंबून असते. वैरिकोसेल सौम्य असल्यास हलकी वेदना होऊ शकते, पण गंभीर अवस्थेत वृषणांचा आकार कमी होऊन शुक्राणूंची निर्मिती बिघडू शकते, ज्यामुळे वंध्यत्वाचा धोका वाढतो. लक्षणे आढळल्यास त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.
5. वैरिकोसेलसाठी शस्त्रक्रिया (Surgery) करणे गरजेचे असते का?
सर्व प्रकरणांत शस्त्रक्रिया आवश्यक नसते. सौम्य वैरिकोसेलसाठी जीवनशैलीतील बदल आणि वेदना कमी करणारे उपचार पुरेसे असतात. पण वंध्यत्वाचा धोका वाढल्यास किंवा तीव्र वेदना असल्यास वैरिकोसेलेक्टॉमी किंवा एम्बोलायझेशन शस्त्रक्रिया सुचवली जाते.
6. वैरिकोसेलची शस्त्रक्रिया करणे कितपत सुरक्षित आहे?
वैरिकोसेल शस्त्रक्रिया (वैरिकोसेलेक्टॉमी/एम्बोलायझेशन) सुरक्षित असून जोखीम कमी असते. लॅप्रोस्कोपिक किंवा मायक्रोसर्जिकल पद्धतीमुळे जलद रिकव्हरी होते. शस्त्रक्रियेनंतर काही दिवस विश्रांती आवश्यक असते, पण बहुतेक पेशंट लवकर बरे होतात. शस्त्रक्रियेचा निर्णय घेण्यापूर्वी डॉक्टरांशी सविस्तर चर्चा करा.
7. वैरिकोसेलमुळे वेदना होत असतील तर तात्काळ काय करावे?
वैरिकोसेलमुळे वेदना होत असल्यास झोपून विश्रांती घ्या, थंड फोमेंटेशन करा आणि डॉक्टरांच्या सल्ल्याने वेदनाशामक औषध घ्या. पण लक्षात घ्या, हे तात्पुरते उपाय असून, वेदना वाढल्यास डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.
8. वैरिकोसेलवर घरगुती उपायांनी काही फायदा होतो का?
घरगुती उपायांनी वैरिकोसेल बरा होत नाही, पण लक्षणे कमी होऊ शकतात. जास्त वेळ उभे राहणे टाळा, थंड फोमेंटेशन करा, शिथिल अंतर्वस्त्र वापरा आणि जड वजन उचलणे टाळा. मात्र, समस्या कायम असल्यास डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.
