हिस्टेरेक्टॉमी म्हणजे काय?
हिस्टेरेक्टॉमी ही एक वैद्यकीय प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये शस्त्रक्रियेद्वारे गर्भाशय काढले जाते. ही एक स्थायी शस्त्रक्रिया असते, ज्यामुळे मासिक पाळी (Periods) कायमची थांबते आणि स्त्रीला गर्भधारणा (Pregnancy) शक्य होत नाही.
ही शस्त्रक्रिया वेगवेगळ्या कारणांमुळे केली जाऊ शकते, परंतु ती शेवटचा उपाय म्हणूनच निवडली जाते. त्यामुळे डॉक्टरांच्या सल्ल्यानंतरच हा निर्णय घ्यावा.
हिस्टेरेक्टॉमीचे प्रकार
हिस्टेरेक्टॉमी मुख्यतः चार प्रकारांची असते. प्रत्येक प्रकारामध्ये सर्जरीदरम्यान वेगवेगळे अवयव काढले जातात. डॉक्टर रुग्णाच्या आजाराचे स्वरूप, गंभीरता आणि गरजेनुसार योग्य प्रकाराची निवड करतात.
- टोटल हिस्टेरेक्टॉमी (Total Hysterectomy)
या शस्त्रक्रियेत संपूर्ण गर्भाशय आणि सर्व्हिक्स (Cervix) काढले जाते. ही सर्वात सामान्य प्रकारची हिस्टेरेक्टॉमी आहे आणि ती फायब्रॉइड्स, एंडोमेट्रिओसिस किंवा जास्त ब्लीडिंगसाठी केली जाते.
जर अंडाशय देखील काढले गेले तर स्त्रीला लवकर मेनोपॉज (Menopause) येण्याची शक्यता असते.
- सबटोटल / पार्शियल हिस्टेरेक्टॉमी (Subtotal / Partial Hysterectomy)
यामध्ये गर्भाशयाचा काही भाग काढला जातो, पण सर्व्हिक्स ठेवले जाते. ही शस्त्रक्रिया सामान्यतः त्या स्त्रियांसाठी केली जाते ज्यांना सर्व्हिक्सशी संबंधित समस्या नसतात.
परंतु भविष्यात सर्व्हिक्सशी संबंधित आजार किंवा कर्करोगाचा धोका राहू शकतो.
- रेडिकल हिस्टेरेक्टॉमी (Radical Hysterectomy)
ही सर्वात मोठी आणि गुंतागुंतीची शस्त्रक्रिया आहे. यामध्ये
गर्भाशय, सर्व्हिक्स, आजूबाजूची टिशूज, गर्भनलिका आणि कधी कधी अंडाशय देखील काढलं जातं. ही शस्त्रक्रिया प्रामुख्याने गर्भाशयाच्या मुखाचा कर्करोग (सर्व्हिकल कॅन्सर) किंवा गंभीर प्रकारच्या गायनेकॉलॉजिकल कॅन्सरसाठी केली जाते.
यामुळे हार्मोनल बदल होऊ शकतात, त्यामुळे महिलांनी मानसिक आणि शारीरिक तयारी करणे आवश्यक असते.
4. हिस्टेरेक्टॉमी विथ ओफोरेक्टॉमी (Oophorectomy) आणि सॅल्पिंगेक्टॉमी (Salpingectomy)
काहीवेळा हिस्टेरेक्टॉमी दरम्यान अंडाशय आणि गर्भनलिका देखील काढल्या जातात.
ओफोरेक्टॉमी (Oophorectomy) – अंडाशय काढल्यामुळे एस्ट्रोजेन आणि प्रोजेस्टेरॉन हार्मोन्सची निर्मिती थांबते, ज्यामुळे लवकर मेनोपॉज येतो.
सॅल्पिंगेक्टॉमी (Salpingectomy) – इन्फेक्शन किंवा कर्करोगाचा धोका कमी करण्यासाठी गर्भनलिका काढली जाते.
जर हिस्टेरेक्टॉमीसोबत अंडाशय आणि गर्भनलिका काढली गेली तर त्याला “टोटल हिस्टेरेक्टॉमी विथ ओओफोरेक्टॉमी आणि सॅल्पिंगेक्टॉमी” असे म्हटले जाते.
हे देखील वाचा: मासिक पाळीतील समस्या, उपयुक्त उपचार आणि गर्भधारणा
हिस्टेरेक्टॉमी करण्याची कारणे
हिस्टेरेक्टॉमी ही अंतिम उपाय म्हणून केली जाते. बहुतेकदा इतर उपचार प्रभावी ठरत नाहीत किंवा परिस्थिती खूप गंभीर असते तेव्हाच ही शस्त्रक्रिया करण्याचा निर्णय घेतला जातो.
1. गर्भाशयाचे फायब्रॉइड्स (Uterine Fibroids)
हे गर्भाशयामध्ये होणारे नॉन-कॅन्सरस गाठी असतात. काही स्त्रियांना यामुळे अनियमित व खूप जास्त ब्लीडिंग, तीव्र पोटदुखी आणि गर्भधारणेच्या समस्या होऊ शकतात. जेव्हा औषधं आणि इतर उपचार प्रभावी ठरत नाहीत, तेव्हा हिस्टेरेक्टॉमी केली जाते.
2. एंडोमेट्रिओसिस (Endometriosis)
यामध्ये गर्भाशयाच्या आतील थराचे टिशू गर्भाशयाच्या बाहेर वाढू लागतात, ज्यामुळे पोटदुखी, अनियमित मासिक पाळी आणि इनफर्टिलिटी होऊ शकते. काही स्त्रियांमध्ये हे हार्मोनल ट्रीटमेंट आणि सर्जरीशिवाय बरे होत नाही, त्यामुळे त्यांना हिस्टेरेक्टॉमीचा पर्याय दिला जातो.
3. जास्त ब्लीडिंग (Heavy Menstrual Bleeding)
काही स्त्रियांना खूप जास्त ब्लीडिंग होतं, जे हार्मोनल असंतुलन, फायब्रॉइड्स किंवा इतर कारणांमुळे असू शकतं. जर औषधांनी किंवा इतर उपचारांनी फायदा झाला नाही, तर हिस्टेरेक्टॉमी हा पर्याय असतो.
4. कर्करोग (Cancer)
गर्भाशय, सर्व्हिक्स, अंडाशय किंवा गर्भ नलिकेमधील कर्करोगासाठी हिस्टेरेक्टॉमी हा अत्यंत आवश्यक उपचार असतो. यामध्ये संपूर्ण गर्भाशय आणि आवश्यक ते अवयव काढले जातात.
5. गर्भाशय खाली सरकणे (Uterine Prolapse)
ही समस्या वृद्धत्व, वारंवार झालेली प्रसूती किंवा पेल्विक स्नायू कमकुवत झाल्यामुळे होऊ शकते. जर गर्भाशय खूप खाली सरकले असेल आणि अन्य उपचारांनी आराम मिळत नसेल, तर हिस्टेरेक्टॉमीचा विचार केला जातो.
हे देखील वाचा: गर्भधारणा होत नसेल तर काय करावे ? टिप्स फॉलो करा
हिस्टेरेक्टॉमीची प्रक्रिया कशी केली जाते?
हिस्टेरेक्टॉमी ही वेगवेगळ्या तंत्रांचा वापर करून केली जाऊ शकते. डॉक्टर रुग्णाची वैद्यकीय स्थिती, आजाराची तीव्रता, वय, इतर उपचारांचा परिणाम आणि शस्त्रक्रियेनंतरच्या दुष्परिणामांचा विचार करून योग्य तंत्र निवडतात. प्रत्येक तंत्रामध्ये वेगवेगळे फायदे आणि मर्यादा असतात. खालीलप्रमाणे चार मुख्य प्रकारांनी ही शस्त्रक्रिया केली जाते.
1. ओपन (Abdominal) हिस्टेरेक्टॉमी
ओपन हिस्टेरेक्टॉमी ही पारंपरिक पद्धत आहे, जिथे डॉक्टर रुग्णाच्या पोटावर 5-7 इंच लांब कट (Incision) करतात आणि त्याद्वारे गर्भाशय काढले जाते. हा कट बहुतेक वेळा पोटाच्या खालच्या भागात, पॅंटीलाइनच्या थोडा वर केला जातो. काही वेळा परिस्थिती लक्षात घेऊन उभा कटही केला जातो. ओपन हिस्टेरेक्टॉमी मुख्यतः मोठ्या फायब्रॉइड्स, कर्करोग, किंवा इतर गुंतागुंतीच्या स्थितींमध्ये केली जाते, जिथे गर्भाशय मोठ्या प्रमाणात वाढलेला असतो किंवा अन्य अवयवांमध्ये चिकटलेला असतो.
ही शस्त्रक्रिया तुलनेने जास्त वेळ घेते आणि हॉस्पिटलमध्ये 3-5 दिवस राहावे लागते. पूर्ण बरे होण्यासाठी सुमारे 6-8 आठवडे लागू शकतात. कारण मोठ्या कटमुळे शरीराला बरे होण्यासाठी अधिक वेळ लागतो. यामध्ये इन्फेक्शन, रक्तस्त्राव आणि जखम उशिरा भरण्याचा धोका तुलनेने अधिक असतो. मात्र, ही शस्त्रक्रिया डॉक्टरांना गर्भाशय आणि इतर अवयव स्पष्टपणे पाहता येण्यासाठी आणि गुंतागुंत हाताळण्यासाठी अधिक सोयीस्कर ठरते.
2. लेप्रोस्कोपिक (Laparoscopic) हिस्टेरेक्टॉमी
लेप्रोस्कोपिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून करण्यात येणारी ही एक अत्याधुनिक आणि कमी आक्रमक (Minimally Invasive) शस्त्रक्रिया आहे. यामध्ये मोठा कट करण्याऐवजी, पोटावर 3-4 लहान छिद्रे (Keyhole Incisions) केली जातात. या छिद्रांमधून कॅमेरा आणि इतर शस्त्रक्रियेसाठी आवश्यक उपकरणे टाकली जातात. कॅमेराच्या मदतीने डॉक्टर गर्भाशय आणि इतर अवयव स्पष्टपणे पाहू शकतात आणि त्यानुसार गर्भाशय काढण्याची प्रक्रिया पूर्ण करतात.
ही पद्धत फायब्रॉइड्स, एंडोमेट्रिओसिस, जास्त रक्तस्त्राव आणि गर्भाशय खाली सरकणे (Uterine Prolapse) यांसारख्या समस्यांसाठी प्रभावी ठरते. लेप्रोस्कोपिक हिस्टेरेक्टॉमीमुळे मोठ्या जखमा होत नाहीत, त्यामुळे इन्फेक्शन आणि रक्तस्त्रावाचा धोका कमी असतो. तसेच, महिलेला होणाऱ्या वेदना तुलनेने कमी असतात आणि ती लवकर पूर्ववत होऊ शकते. यामुळे हॉस्पिटलमध्ये राहण्याचा कालावधी कमी (1-2 दिवस) होतो आणि सुमारे 2-4 आठवड्यांत रुग्ण दैनंदिन कामकाज सुरळीत करू शकतो.
मात्र, काही परिस्थितींमध्ये, जर गर्भाशय मोठे असेल किंवा इतर गुंतागुंती असतील, तर ही पद्धत योग्य ठरत नाही. तसेच, या तंत्रासाठी विशेष प्रशिक्षित डॉक्टर आणि योग्य तंत्रज्ञान उपलब्ध असणे आवश्यक आहे.
3. व्हजायनल (Vaginal) हिस्टेरेक्टॉमी
व्हजायनल हिस्टेरेक्टॉमीमध्ये गर्भाशय योनीमार्गातून (Vaginal Canal) काढला जातो. यासाठी पोटावर कोणताही कट करण्याची आवश्यकता नसते. ही पद्धत मुख्यतः गर्भाशय खाली सरकणे (Uterine Prolapse), लहान फायब्रॉइड्स किंवा जास्त रक्तस्त्रावाच्या समस्यांवर उपचार करण्यासाठी वापरली जाते.
ही शस्त्रक्रिया तुलनेने सोपी असते आणि तिच्यासाठी मोठ्या उपकरणांची गरज नसते. यामध्ये शस्त्रक्रियेनंतरच्या वेदना कमी असतात आणि रुग्ण अधिक लवकर पूर्ववत होऊ शकतो. हॉस्पिटलमध्ये राहण्याचा कालावधी 1-2 दिवस असतो आणि 3-4 आठवड्यांत सामान्य कामकाज सुरू करता येते. तसेच, मोठ्या जखमेच्या अभावामुळे इन्फेक्शनचा धोका कमी असतो.
मात्र, ही पद्धत सर्वांसाठी योग्य असेलच असे नाही. जर गर्भाशय फार मोठे असेल, त्यात फायब्रॉइड्स जास्त असतील किंवा इतर गुंतागुंती असतील, तर ही शस्त्रक्रिया कठीण ठरू शकते. तसेच, ही पद्धत केवळ काही विशिष्ट परिस्थितींमध्येच शक्य होते, जिथे गर्भाशय सहजपणे योनीमार्गातून बाहेर काढता येऊ शकते.
4. रोबोटिक (Robotic-Assisted) हिस्टेरेक्टॉमी
रोबोटिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून करण्यात येणारी ही अत्याधुनिक शस्त्रक्रिया आहे. यामध्ये लेप्रोस्कोपिक तंत्राचा वापर केला जातो, पण शस्त्रक्रिया करण्यासाठी डॉक्टर रोबोटिक हात (Robotic Arms) वापरतात. हे रोबोटिक हात अधिक अचूक हालचाली करू शकतात आणि त्यामुळे शस्त्रक्रिया अधिक सुरक्षित व परिणामकारक होते.
ही पद्धत विशेषतः एंडोमेट्रिओसिस, फायब्रॉइड्स, किंवा इतर गुंतागुंतीच्या परिस्थितींमध्ये वापरली जाते. रोबोटिक तंत्रामुळे जखमा खूप लहान असतात, त्यामुळे रुग्णाला वेदना कमी होतात आणि तो लवकर पूर्ववत होतो. मात्र, ही तंत्रज्ञान-आधारित पद्धत असल्यामुळे ती सर्व हॉस्पिटल्समध्ये उपलब्ध नाही आणि तिचा खर्च इतर शस्त्रक्रियांपेक्षा अधिक असतो.
हे देखील वाचा: पेल्विक इंफ्लेमेटरी डिसीज (PID) : लक्षणे आणि उपचार
योग्य शस्त्रक्रिया कशी निवडली जाते?
कोणतीही शस्त्रक्रिया निवडण्याआधी डॉक्टर रुग्णाची वैद्यकीय स्थिती, त्याच्या समस्या, आजाराचा प्रकार आणि भविष्यातील धोके यांचा विचार करतात. ओपन हिस्टेरेक्टॉमी जास्त गुंतागुंतीच्या प्रकरणांसाठी केली जाते, तर लेप्रोस्कोपिक आणि रोबोटिक हिस्टेरेक्टॉमी वेदना कमी करण्यासाठी आणि लवकर रिकव्हरीसाठी फायदेशीर असते. व्हजायनल हिस्टेरेक्टॉमी काही निवडक प्रकरणांसाठी सोयीस्कर ठरते.
रुग्णाने डॉक्टरांशी सल्लामसलत करून योग्य पर्याय निवडावा. कोणतीही शस्त्रक्रिया करण्याआधी तिचे फायदे, तोटे आणि रिकव्हरी कालावधी यांची सविस्तर माहिती घेणे आवश्यक असते.
हिस्टेरेक्टॉमीपूर्वी घ्यावयाची काळजी
इतर पर्यायांचा विचार करा – हिस्टेरेक्टॉमी हा शेवटचा उपाय असतो. त्यामुळे तत्पूर्वी हार्मोनल ट्रीटमेंट, औषधे किंवा छोटी सर्जरी यांसारखे पर्याय विचारात घ्यावेत.
मानसिक तयारी ठेवा – ही शस्त्रक्रिया स्त्रियांच्या शारीरिक व भावनिक आरोग्यावर परिणाम करू शकते. काउंसलिंग किंवा सपोर्ट ग्रुप्सचा आधार घ्यावा.
शस्त्रक्रियेनंतरची काळजी – ऑपरेशननंतर काही आठवडे आराम गरजेचा असतो. कष्टाची शारीरिक कामे, व्यायाम आणि लैंगिक संबंध यापासून काही काळ दूर राहावे.
निष्कर्ष –
हिस्टेरेक्टॉमी ही एक गंभीर आणि महत्त्वाची शस्त्रक्रिया आहे. त्यामुळे ती करण्यापूर्वी सर्व पर्यायांचा विचार करा आणि योग्य निर्णय घ्या. आवश्यक माहिती आणि योग्य काळजी घेतल्यास शस्त्रक्रियेनंतर आपले आरोग्य उत्तम राहील.
आपल्या आरोग्यासाठी सजग राहा, काळजी घ्या!
