गर्भधारणेतील अल्ट्रासाऊंड म्हणजे काय? स्कॅनचे प्रकार, तयारी आणि रिपोर्टचे अर्थ

या ब्लॉगमध्ये आपण गर्भधारणेतील अल्ट्रासाऊंड म्ह���जे काय, त्याचे उद्देश, प्रत्येक तिमाहीतील प्रकार, प्रक्रियेची तयारी, अहवालातील सामान्य मोजमाप आणि त्यातून मिळणारे निष्कर्ष याबद्दल सविस्तर माहिती घेणार आहोत.

गर्भधारणेतील अल्ट्रासाऊंड म्हणजे काय?

अल्ट्रासाऊंड ही एक वैद्यकीय तपासणी आहे जी साऊंड वेव्हज (ध्वनी लहरी) वापरून गर्भाशयातील बाळाची छायाचित्रे तयार करते. याला सोनोग्राफी असेही म्हणतात. ही तपासणी पूर्णपणे सुरक्षित आहे आणि त्यात कोणत्याही प्रकारच्या किरणांचा (जसे की एक्स-रे) वापर होत नाही. अल्ट्रासाऊंड मशीन ध्वनी लहरींचा वापर करून गर्भाशयातील बाळ, नाळ, आणि गर्भजल यांची माहिती देते. ही छायाचित्रे काळ्या-पांढऱ्या स्वरूपात स्क्रीनवर दिसतात आणि त्यावरून डॉक्टर बाळाच्या आरोग्याचा अंदाज घेतात.

अल्ट्रासाऊंडचा वापर गर्भधारणेच्या सुरुवातीपासून ते शेवटपर्यंत केला जातो. यामुळे बाळाच्या हृदयाचे ठोके, त्याची वाढ, अवयवांचा विकास आणि गर्भाशयातील इतर गोष्टींची माहिती मिळते. ही तपासणी गर्भवती महिलेला आणि तिच्या कुटुंबाला बाळाच्या आरोग्याबद्दल खात्री देते आणि काही समस्या असल्यास वेळीच उपाय करता येतात.

अल्ट्रासाऊंडचे प्रमुख उद्देश

अल्ट्रासाऊंडचे अनेक उद्देश असतात जे गर्भधारणेच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर उपयुक्त ठरतात. खालीलप्रमाणे याचे मुख्य उद्देश आहेत:

गर्भधारणेची खात्री करणे: 

गर्भधारणेच्या सुरुवातीला अल्ट्रासाऊंड केले जाते ज्यामुळे गर्भाशयात बाळ आहे की नाही याची खात्री होते. याशिवाय, गर्भाशयाबाहेर गर्भधारणा (ectopic pregnancy) झाली आहे की नाही हे तपासले जाते.

बाळाच्या वाढीचा मागोवा घेणे: 

अल्ट्रासाऊंडमुळे बाळाच्या वाढीचा, त्याच्या अवयवांच्या विकासाचा आणि गर्भजलाच्या पातळीचा अंदाज घेता येतो. यामुळे बाळाच्या आरोग्याची खात्री होते.

गर्भधारणेचा कालावधी निश्चित करणे: 

अल्ट्रासाऊंडच्या मदतीने गर्भधारणेचा अचूक कालावधी आणि बाळाच्या जन्माची अपेक्षित तारीख (due date) ठरवली जाते.

जटिलतांचा शोध: 

अल्ट्रासाऊंडमुळे बाळाच्या अवयवांमध्ये काही दोष (जसे की हृदयातील समस्या किंवा मेंदूतील समस्या) असल्यास त्याचा शोध घेता येतो. याशिवाय, नाळेची स्थिती, गर्भजलाची पातळी आणि इतर जटिलता तपासल्या जातात.

जुळे किंवा तिळे बाळ: 

अल्ट्रासाऊंडमुळे गर्भाशयात एकापेक्षा जास्त बाळे (जुळे किंवा तिळे) असल्यास त्याची माहिती मिळते.

प्रसूतीपूर्व तयारी: 

शेवटच्या तिमाहीत अल्ट्रासाऊंडमुळे बाळाची स्थिती (उलटे की सरळ), नाळेची जागा आणि प्रसूतीसाठी योग्य परिस्थिती आहे की नाही हे समजते.

हे देखील वाचा: गर्भधारणा होत नसेल तर काय करावे ? टिप्स फॉलो करा

प्रत्येक तिमाहीतील अल्ट्रासाऊंडचे प्रकार

गर्भधारणा तीन तिमाहींमध्ये विभागली जाते आणि प्रत्येक तिमाहीत वेगवेगळ्या प्रकारचे अल्ट्रासाऊंड केले जातात. यामुळे बाळाच्या विकासाच्या प्रत्येक टप्प्याची माहिती मिळते.

पहिली तिमाही (0-12 आठवडे) -

1. डेटिंग स्कॅन (Dating Ultrasound):

वेळ: गर्भधारणेच्या 6 ते 12 आठवड्यांदरम्यान.

उद्देश: गर्भधारणेचा कालावधी निश्चित करणे, बाळाचे हृदयाचे ठोके तपासणे आणि गर्भाशयात गर्भ आहे की नाही याची खात्री करणे.

काय दिसते?: या स्कॅनमध्ये बाळ खूप लहान असते आणि ते एका छोट्या बिंदूसारखे दिसते. याला गर्भपिशवी (gestational sac) म्हणतात. यामध्ये बाळाचे हृदयाचे ठोके आणि गर्भजल दिसते.

2. NT स्कॅन (Nuchal Translucency Scan):

वेळ: 11 ते 14 आठवड्यांदरम्यान.

उद्देश: बाळाच्या मानेच्या मागील बाजूस असलेल्या द्रवाची मोजमाप करून डाऊन सिंड्रोमसारख्या अनुवांशिक समस्यांचा धोका तपासणे.

काय दिसते?: या स्कॅनमध्ये बाळाच्या मानेच्या मागील बाजूस द्रवाची जाडी (nuchal translucency) मोजली जाते. याश��वाय रक्त तपासणी (double marker test) केली जाते.

दुसरी तिमाही (13-26 आठवडे) - 

1. अनॉमली स्कॅन (Anomaly Scan):

वेळ: 18 ते 22 आठवड्यांदरम्यान.

उद्देश: बाळाच्या अवयवांचा (हृदय, मेंदू, हात-पाय, मणका) विकास नीट झाला आहे की नाही हे तपासणे. याशिवाय, नाळ आणि गर्भजलाची पातळी तपासली जाते.

काय दिसते?: या स्कॅनमध्ये बाळाचे अवयव स्पष्टपणे दिसतात. बाळाच्या हात-पायांच्या हालचाली, हृदयाचे ठोके आणि इतर अवयवांचा आकार पाहिला जातो.

2. टार्गेटेड स्कॅन:

वेळ: गरजेनुसार.

उद्देश: जर अनॉमली स्कॅनमध्ये काही समस्या दिसली तर विशिष्ट अवयवांचा सविस्तर अभ्यास करण्यासाठी हे स्कॅन केले जाते.

तिसरी तिमाही (27-40 आठवडे) -

1. ग्रोथ स्कॅन (Growth Scan):

वेळ: 28 ते 36 आठवड्यांदरम्यान.

उद्देश: बाळाच्या वाढीचा वेग, वजन, गर्भजलाची पातळी आणि नाळेची स्थिती तपासणे.

काय दिसते?: या स्कॅनमध्ये बाळाचा आकार, त्याची स्थिती (डोके खाली आहे की वर) आणि गर्भजलाची पातळी तपासली जाते.

2. डॉप्लर स्कॅन (Doppler Ultrasound):

वेळ: गरजेनुसार, विशेषतः तिसऱ्या तिमाहीत.

उद्देश: नाळ आणि बाळाच्या रक्तवाहिन्यांमधील रक्तप्रवाह तपासणे. यामुळे बाळाला ऑक्सिजन आणि पोषक तत्त्वे नीट मिळत आहेत की नाही हे समजते.

3. बायोफिजिकल प्रोफाइल (BPP):

वेळ: तिसऱ्या तिमाहीच्या शेवटी, विशेषतः जटिल गर्भधारणेत.

उद्देश: बाळाच्या हालचाली, श्वासोच्छवास, गर्भजलाची पातळी आणि हृदयाचे ठोके तपासणे.

काय दिसते?: या स्कॅनमध्ये बाळाच्या शारीरिक आणि श्वसनाच्या हालचालींचा स्कोअर दिला जातो.

हे देखील वाचा: एंडोमेट्रिओसिस म्हणजे काय? | Endometriosis in Marathi

अल्ट्रासाऊंड प्रक्रियेची तयारी आणि कशी केली जाते

अल्ट्रासाऊंड ही एक साधी आणि वेदनारहित प्रक्रिया आहे. यासाठी विशेष तयारीची गरज असते, विशेषतः पहिल्या तिमाहीत.

तयारी -

पहिली तिमाही:

• अल्ट्रासाऊंडच्या आधी 1-2 ग्लास पाणी प्यावे, ज्यामुळे मूत्राशय (bladder) भरलेले राहते. यामुळे गर्भाशय स्पष्ट दिसते.
• सैल आणि आरामदायी कपडे घालावेत.
• डॉक्टरांनी सांगितलेल्या सूचनांचे पालन करावे, जसे की उपाशी राहणे (काही विशिष्ट स्कॅनसाठी).

दुसरी आणि तिसरी तिमाही:

• यावेळी मूत्राशय भरण्याची गरज नसते, कारण गर्भजलामुळे बाळ स्पष्ट दिसते.
• डॉक्टरांनी सांगितलेली औषधे किंवा इतर तयारी करावी.

प्रक्रिया -

प्रक्रियेची जागा: 

अल्ट्रासाऊंड सामान्यतः रेडिओलॉजी सेंटर किंवा हॉस्पिटलमध्ये केले जाते. यासाठी एक खास खोली असते जिथे अल्ट्रासाऊंड मशीन असते.

प्रक्रियेची पद्धत:

• गर्भवती महिलेला एका खास बेडवर झोपवले जाते.
• तिच्या पोटावर एक जेल लावले जाते. हे जेल ध्वनी लहरींच्या वहनासाठी मदत करते.
• एक छोटा उपकरण (प्रोब) पोटावर फिरवला जातो. हा प्रोब ध्वनी लहरी पाठवतो आणि त्याच्या परावर्तनातून छायाचित्रे तयार होतात.
• ही प्रक्रिया 15 ते 30 मिनिटे चालते.

प्रकार:

• ट्रान्सॲब्डॉमिनल अल्ट्रासाऊंड: सर्वसामान्य प्रकार, ज्यामध्ये पोटावर प्रोब फिरवला जातो.

• ट्रान्सवैजाइनल अल्ट्रासाऊंड: पहिल्या तिमाहीत, जेव्हा बाळ खूप लहान असते, तेव्हा योनीमार्गात एक छोटा प्रोब टाकला जातो.

• 3D/4D अल्ट्रासाऊंड: यामध्ये बाळाची त्रिमितीय (3D) किंवा गतिमान (4D) छायाचित्रे दिसतात.

प्रक्रियेनंतर:

• अल्ट्रासाऊंडनंतर कोणतीही विशेष काळजी घ्यावी लागत नाही.
• जेल पुसून टाकले जाते आणि अहवाल काही तासांत किंवा त्याच दिवशी मिळतो.
  

हे देखील वाचा: कमी वयातील मेनोपॉज धोकादायक ठरू शकतो: लक्षणे, कारणे व उपाय

अल्ट्रासाऊंड अहवालातील सामान्य श्रेणी आणि मोजमाप

अल्ट्रासाऊंड अहवालात बाळाच्या आरोग्याशी संबंधित अनेक मोजमाप आणि माहिती असते. यातील काही प्रमुख मोजमाप खालीलप्रमाणे आहेत:

CRL (Crown-Rump Length):

काय आहे?: बाळाच्या डोक्यापासून खालपर्यंतची लांबी.

सामान्य श्रेणी: पहिल्या तिमाहीत (6-12 आठवडे) 2 सेमी ते 8 सेमी.

उद्देश: गर्भधारणेचा कालावधी आणि बाळाची वाढ तपासणे.

NT (Nuchal Translucency):

काय आहे?: बाळाच्या मानेच्या मागील द्रवाची जाडी.

सामान्य श्रेणी: 11-14 आठवड्यांत 2 मिमी पेक्षा कमी.

उद्देश: डाऊन सिंड्रोम किंवा इतर अनुवांशिक समस्यांचा धोका तपासणे.

BPD (Biparietal Diameter):

काय आहे?: बाळाच्या डोक्याचा व्यास (डाव्या-उजव्या बाजूंचे अंतर).

सामान्य श्रेणी: दुसऱ्या तिमाहीत 4-8 सेमी.

उद्देश: मेंदू आणि डोक्याच्या विकासाचा अंदाज घेणे.

FL (Femur Length):

काय आहे?: बाळाच्या मांडीच्या हाडाची लांबी.

सामान्य श्रेणी: दुसऱ्या तिमाहीत 2-5 सेमी.

उद्देश: हात-पायांच्या वाढीचा अंदाज घेणे.

AC (Abdominal Circumference):

काय आहे?: बाळाच्या पोटाचा घेर.

सामान्य श्रेणी: दुसऱ्या तिमाहीत 10-20 सेमी.

उद्देश: पोटातील अवयवांचा विकास आणि वजनाचा अंदाज घेणे.

AFI (Amniotic Fluid Index):

काय आहे?: गर्भजलाची पातळी.

सामान्य श्रेणी: 8-18 सेमी.

उद्देश: गर्भजल कमी किंवा जास्त आहे का हे तपासणे.

हृदयाचे ठोके:

सामान्य श्रेणी: 120-160 ठोके प्रति मिनिट.

उद्देश: बाळाच्या हृदयाचे आरोग्य तपासणे.

हे देखील वाचा: जाणून घ्या PCOD ची मुख्य कारणे, लक्षणे आणि योग्य उपचार

अल्ट्रासाऊंडमधून मिळणारे संभाव्य निष्कर्ष - 

अल्ट्रासाऊंडमधून मिळणारी माहिती गर्भवती महिला आणि डॉक्टरांना बाळाच्या आरोग्याबद्दल खात्री देते. यातील काही संभाव्य निष्कर्ष खालीलप्रमाणे आहेत:

सामान्य निष्कर्ष:

• बाळाची वाढ आणि विकास योग्य आहे.
• गर्भजलाची पातळी सामान्य आहे.
• नाळ आणि बाळाला रक्तपुरवठा नीट होत आहे.
• बाळाची स्थिती प्रसूतीसाठी योग्य आहे.

संभाव्य समस्या:

• गर्भजलाची पातळी कमी किंवा जास्त: कमी गर्भजल (oligohydramnios) किंवा जास्त गर्भजल (polyhydramnios) मुळे बाळाच्या आरोग्यावर परिणाम होऊ शकतो.
• अनुवांशिक समस्या: NT स्कॅनमधून डाऊन सिंड्रोम किंवा इतर समस्यांचा धोका दिसू शकतो.
• अवयवांचे दोष: हृदय, मेंदू किंवा मणक्यामध्ये काही दोष असल्यास त्याचा शोध लागतो.
• नाळेची समस्या: नाळ गर्भाशयाच्या तोंडावर (placenta previa) असल्यास प्रसूतीदरम्यान गुंतागुंत होऊ शकते.
• बाळाची उलटी स्थिती: बाळाचे डोके वर असल्यास (breech position) सिझेरियन डिलिव्हरीची गरज भासू शकते.

पुढील पावले:

• जर अल्ट्रासाऊंडमध्ये काही समस्या दिसली तर डॉक्टर अतिरिक्त तपासण्या (जसे की रक्त तपासणी, MRI) सुचवू शकतात.
• काहीवेळा विशेष तज्ज्ञांचा (जसे की फीटल मेडिसिन तज्ज्ञ) सल्ला घ्यावा लागतो.
• गंभीर समस्यांमध्ये प्रसूतीपूर्व उपचार किंवा शस्त्रक्रिया आवश्यक असते.

निष्कर्ष- 

गर्भधारणेतील अल्ट्रासाऊंड हे एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि सुरक्षित साधन आहे जे बाळाच्या आणि आईच्या आरोग्याची काळजी घेण्यास मदत करते. यामुळे गर्भधारणेचा कालावधी, बाळाची वाढ, अवयवांचा विकास आणि संभाव्य समस्या यांची माहिती मिळते. प्रत्येक तिमाहीत केले जाणारे अल्ट्रासाऊंड वेगवेगळ्या उद्देशांसाठी उपयुक्त ठरतात. ही प्रक्रिया साधी, वेदनारहित आणि सुरक्षित आहे. अल्ट्रासाऊंड अहवालातील मोजमाप आणि निष्कर्ष यामुळे गर्भवती महिलेला बाळाच्या आरोग्याबद्दल खात्री मिळते आणि काही समस्या असल्यास वेळीच उपाय करता येतात.
गर्भवती महिलांनी नेहमी आपल्या डॉक्टरांच्या सल्ल्याने अल्ट्रासाऊंड करावे आणि त्यांच्या सूचनांचे पालन करावे. यामुळे गर्भधारणा सुरक्षित आणि आनंददायी राहते. जर तुम्हाला अल्ट्रासाऊंडबद्दल काही प्रश्न असतील, तर तुमच्या डॉक्टरांशी मोकळेपणाने बोला. त्यामुळे तुमच्या मनातील शंका दूर होतील आणि तुम्ही या सुंदर प्रवासाचा आनंद घेऊ शकाल.

हे देखील वाचा: IVF प्रक्रिया : स्टेप-बाय-स्टेप

नेहमी विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs) आणि त्यांची उत्तरे