पॉलीप्स म्हणजे काय?
पॉलीप्स हे शरीरातील काही ऊतींच्या (tissues) असामान्य वाढीमुळे तयार होणारे छोटे गाठीसारखे प्रकार आहेत. हे सहसा शरीराच्या आतील पोकळ अवयवांमध्ये तयार होतात, जसे की गर्भाशय, नाक, पचनतंत्र, मूत्राशय किंवा मोठे आतडे (colon). सर्व पॉलीप्समुळे कर्करोग (cancer) होत नाही, परंतु काही प्रकारांमध्ये हा धोका संभवतो. काही पॉलीप्स कर्करोगात बदलण्याची शक्यता असते. त्यामुळे पॉलीप्सकडे दुर्लक्ष न करता त्यांचे निदान आणि उपचार करणे आवश्यक आहे.
पॉलीप्सची कारणे
पॉलीप्स तयार होण्यामागे अनेक कारणे असू शकतात. त्यामध्ये खालील प्रमुख घटकांचा समावेश होतो:
1. आनुवंशिकता (Genetics)
कुटुंबातील सदस्यांना पॉलीप्स असल्यास, तुमच्यातही पॉलीप्स होण्याचा धोका जास्त असतो. काही विशिष्ट आनुवंशिक आजार जसे की Lynch syndrome किंवा Familial adenomatous polyposis (FAP) पॉलीप्स होण्याची शक्यता वाढवतात.
2. दाहकता (Inflammation)
शरीराच्या कोणत्याही अवयवामध्ये दीर्घकाळ जळजळ अथवा आग होणे तसेच त्याजागी सूज असणे हा पॉलीप्स तयार होण्याचा मुख्य घटक ठरतो. उदा. पचनतंत्रात सूज असणे (Inflammatory Bowel Disease) यामुळे पॉलीप्स तयार होऊ शकतात.
गर्भाशयातील पॉलीप्स हे हार्मोनल असंतुलनामुळे होतात. इस्ट्रोजेन हार्मोनची पातळी जास्त असणे हे याचे एक महत्त्वाचे कारण आहे.
4. आहार आणि जीवनशैली
फायबरचे कमी प्रमाण, जास्त फॅटी पदार्थ खाणे, धूम्रपान आणि मद्यपान यामुळे पॉलीप्स होण्याचा धोका वाढतो.
5. वय
वय वाढल्यावर शरीरातील पेशींमध्ये बदल होऊ लागतात. 50 वर्षांवरील व्यक्तींमध्ये पॉलीप्स होण्याची शक्यता जास्त असते.
6. संक्रमण (Infections)
काही विषाणू किंवा जंतुसंसर्गांमुळे पॉलीप्स तयार होऊ शकतात. उदा. Human Papillomavirus (HPV) मुळे गर्भाशयाच्या पॉलीप्सची शक्यता वाढते.
हे देखील वाचा: वंध्यत्व म्हणजे काय? Infertility कारणे, लक्षणे आणि उपचार
पॉलीप्सचे प्रकार (Types of Polyps)
पॉलीप्स विविध प्रकारचे असतात, आणि ते शरीराच्या वेगवेगळ्या अवयवांमध्ये तयार होतात. प्रत्येक प्रकाराचे लक्षणे, कारणे आणि परिणाम वेगळे असतात. खाली या प्रकारांचा सविस्तर आढावा घेतला आहे:
1. नाकातील पॉलीप्स (Nasal Polyps)
नाकाच्या पोकळीत किंवा सायनस (sinus) मध्ये हे पॉलीप्स तयार होतात. या सौम्य गाठी असतात ज्यामुळे कर्करोग होण्याचा धोका कमी असतो.
लक्षणे:
• श्वास घेण्यास अडचण होणे.
• नाक सतत वाहणे किंवा बंद होणे.
• गंध आणि चव यांची क्षमता कमी होणे.
• वारंवार सायनस इन्फेक्शन होणे.
कारणे:
सायनस इन्फेक्शनमुळे नाकातील ऊतींमध्ये होणारी जळजळ, ॲलर्जीमुळे वारंवार येणारी सूज, या काही कारणांमुळे हे पॉलीप्स होतात. काही वेळा Asthma किंवा Allergic Rhinitis या आजारांशी देखील संबंधित असतात.
2. गर्भाशयातील पॉलीप्स (Uterine Polyps)
गर्भाशयातील पॉलीप्स गर्भाशयाच्या आतील थरावर तयार होतात.
लक्षणे:
• मासिक पाळीमध्ये अनियमितता किंवा जास्त रक्तस्राव होणे.
• गर्भधारणेसाठी अडचण येणे.
या पॉलीप्समध्ये काहीवेळा कोणतीही लक्षणे दिसत नाहीत.
कारणे:
हार्मोनल असंतुलन, विशेषतः इस्ट्रोजेनची पातळी जास्त असणे तसेच
गर्भाशयातील ऊतींमध्ये असामान्य वाढ होणे यामुळे हे पॉलीप्स होऊ शकतात.
हे देखील वाचा: गर्भपात (Miscarriage in Marathi): कारणे, लक्षणे आणि उपचार
3. कोलन पॉलीप्स (Colon Polyps)
पचनसंस्थेतील मोठे आतडे किंवा गुदाशयात (rectum) हे पॉलीप्स तयार होतात.
लक्षणे:
• पचनाच्या समस्या जसे की पोट फुगणे किंवा अपचन होणे.
• मलात (विष्ठेमध्ये) रक्त दिसणे किंवा गडद रंगाचा मल होणे.
• पोटदुखी होणे. (विशेषतः गुदाशयाजवळील भागात)
कारणे:
फायबरची कमतरता असलेला आहार घेणे, आनुवंशिक आजार किंवा कुटुंबातील इतर सदस्यांमध्ये कोलन कर्करोगाचा इतिहास असणे तसेच
धूम्रपान, मद्यपान यामुळे मोठ्या आतड्यामध्ये सूज येणे या सर्व कारणांमुळं हे पॉलीप्स तयार होऊ शकतात.
4. जठरातील पॉलीप्स (Stomach Polyps)
जठराच्या आतील पोकळीमध्ये हे पॉलीप्स तयार होतात.
लक्षणे:
• पचनाच्या समस्या जसे की गॅस, पोटदुखी, किंवा अन्न पचवण्यात अडचण होणे.
• उलट्या होणे किंवा मळमळ होणे.
• पोटाच्या भागात सतत अस्वस्थता जाणवणे.
कारणे:
जठराच्या आतच्या पेशींमध्ये अनियमित वाढ होणे, दीर्घकाळ NSAIDs किंवा Proton Pump Inhibitors (PPI) (अम्लपित्त नियंत्रित करण्यासाठी घेतली जाणारी औषधे) यासारखी औषधे घेणे किंवा H. Pylori इन्फेक्शन यामुळे हे पॉलीप्स तयार होऊ शकतात.
हे देखील वाचा: IVF साठी AMH लेवल किती महत्त्वाची?
5. मूत्राशयातील पॉलीप्स (Bladder Polyps)
मूत्राशयाच्या आतील थरावर हे पॉलीप्स तयार होतात.
लक्षणे:
• लघवी करताना वेदना किंवा जळजळ होणे.
• लघवीत रक्त दिसणे (Hematuria).
• मूत्राशय सतत रिकामे करण्याची गरज भासणे.
कारण:
मूत्राशयात इन्फेक्शन, धूम्रपान किंवा औद्योगिक रसायनांच्या संपर्कात येणे या काही कारणांमुळे हे पॉलीप्स तयार होऊ शकतात.
———-
पॉलीप्सची लक्षणे (Symptoms of Polyps)
पॉलीप्स अनेकदा कोणतीही लक्षणे दर्शवत नाहीत, त्यामुळे त्यांचे निदान
उशीराने होऊ शकते. मात्र, काही प्रकरणांमध्ये पुढील लक्षणे दिसून येतात:
1. रक्तस्राव:
गर्भाशयातील पॉलीप्समुळे पाळी दरम्यान किंवा त्यानंतर अनियमित रक्तस्राव होतो.
कोलन पॉलीप्समुळे मलात रक्त येते.
2. पचनाचे विकार:
कोलन आणि जठरातील पॉलीप्समुळे गॅस, अपचन, किंवा पोट फुगणे अशी काही लक्षणे दिसून येतात.
3. श्वास घेण्यास अडचण:
नाकातील पॉलीप्समुळे श्वसनमार्ग अडवल्यास श्वास घेणे कठीण होते.
4. सतत थकवा:
रक्तस्रावामुळे शरीरातील लोह कमी होऊन अ‍ॅनिमियाचा त्रास होतो, ज्यामुळे सतत थकवा जाणवतो.
5. शरीरात सूज:
पॉलीप्सच्या आजूबाजूच्या ऊतींमध्ये दाह निर्माण होतो, ज्यामुळे सूज येऊ शकते.
हे देखील वाचा: पेल्विक इंफ्लेमेटरी डिसीज (PID) : लक्षणे आणि उपचार
पॉलीप्सचे निदान (Diagnosis of Polyps)
पॉलीप्सचे निदान करणे अनेकदा सोपे नसते, कारण काही पॉलीप्स कुठल्याही प्रकारची लक्षणे दाखवत नाहीत. खाली दिलेल्या चाचण्या पॉलीप्सचे अचूक निदान करण्यात मदत करतात –
1. इमेजिंग चाचण्या (Imaging Tests):
Ultrasound, MRI, आणि CT Scan च्या मदतीने पॉलीप्सची जागा, आकार आणि प्रकार ओळखला जातो.
गर्भाशयाच्या पॉलीप्ससाठी ट्रान्सवजाइनल अल्ट्रासाऊंड चाचणी प्रभावी ठरते.
2. एंडोस्कोपी (Endoscopy):
एंडोस्कोपी मध्ये शरीराच्या आतील अवयवांचे निरीक्षण करण्यासाठी लवचिक ट्यूब आणि कॅमेऱ्याचा वापर केला जातो.
कोलन पॉलीप्ससाठी कोलोनोस्कोपी आणि जठरातील पॉलीप्ससाठी गॅस्ट्रोस्कोपी यांचा वापर होतो.
3. बायोप्सी (Biopsy):
पॉलीप्सचा नमुना घेऊन त्यावर तपासणी केली जाते. कर्करोगाच्या शक्यता तपासण्यासाठी ही चाचणी महत्त्वाची आहे.
4. पॅथोलॉजिकल चाचण्या:
पॅथोलॉजिकल चाचण्या करताना रक्त व मलाच्या नमुन्यांमधून लक्षणांचे विश्लेषण केले जाते.
हे देखील वाचा: गर्भधारणेची योग्य वेळ, जाणून घ्या ओवुलेशन
पॉलीप्स वरील उपचार (Treatment of Polyps)
पॉलीप्सच्या प्रकारानुसार उपचार पद्धती ठरतात. योग्य उपचार न केल्यास पॉलीप्स कर्करोगामध्ये रूपांतरित होऊ शकतात.
1. औषधोपचार (Medications):
नाकातील पॉलीप्ससाठी काही Steroids वापरले जातात. तसेच दाह जळजळ कमी करण्यासाठी अँटी-इंफ्लेमेटरी औषधे दिली जातात.
2. शस्त्रक्रिया (Surgery):
पॉलीप्स काढून टाकण्यासाठी अनेकदा Polypectomy ही एक सामान्य शस्त्रक्रिया केली जाते.
गर्भाशयातील पॉलीप्ससाठी Hysteroscopy केली जाते.
कोलन पॉलीप्स असल्यास कोलोनोस्कोपीद्वारे पॉलीप्स काढले जातात.
3. उपचारादरम्यान जीवनशैलीत बदल (Lifestyle Changes):
– आहारात फायबरचा समावेश करा.
– धूम्रपान, मद्यपान करणे टाळा.
– नियमित व्यायाम करा.
————-
पॉलीप्स टाळण्यासाठी उपाय (Prevention of Polyps)
1. नियमित तपासणी करा:
40 वर्षांनंतर नियमित कोलोनोस्कोपी किंवा इतर चाचण्या करून पॉलीप्सची शक्यता तपासा.
2. संतुलित आहार:
भरपूर फायबरयुक्त पदार्थ खा, जसे की फळे, भाजीपाला, आणि संपूर्ण धान्य.
फॅटी आणि प्रोसेस्ड पदार्थांचे सेवन कमी करा.
3. धूम्रपान व मद्यपान टाळा:
धूम्रपानामुळे मोठे आतडे, मूत्राशय, आणि इतर अवयवांतील पॉलीप्सचा धोका वाढतो.
4. शारीरिक सक्रियता ठेवा:
दररोज किमान 30 मिनिटे व्यायाम करा. यामुळे शरीरातील मेटाबॉलिज्म सुधारते आणि पॉलीप्स होण्याचा धोका कमी होतो.
5. आरोग्यदायक सवयी:
इन्फेक्शन टाळण्यासाठी स्वच्छता राखा. कोणत्याही संशयास्पद लक्षणांकडे दुर्लक्ष करू नका.
———–
निष्कर्ष –
पॉलीप्स ही एक सामान्य समस्या असली तरी वेळेवर निदान व उपचार करून याचा प्रभावीपणे सामना करता येतो. स्वत:च्या आरोग्याची जबाबदारी घेणे हीच पॉलीप्स टाळण्याची पहिली पायरी आहे!पॉलीप्सकडे दुर्लक्ष केल्यास कधी कधी त्याचे गंभीर परिणाम होऊ शकतात. त्यामुळे शरीरातील कोणत्याही अनियमित लक्षणांकडे लक्ष देणे महत्त्वाचे आहे.
नियमित आरोग्य तपासणी करून स्वतःचे आरोग्य राखा आणि योग्य सल्ला घ्या!