फर्टिलिटी आणि झोप: चुकीचा ‘स्लीप पॅटर्न’ गर्भधारणा थांबवतो?

तुम्ही अनेक महिन्यांपासून किंवा वर्षांपासून ‘फॅमिली प्लॅनिंग’ करत आहात? तुम्ही डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार योग्य डाईट फॉलो करत आहात, रोजचा व्यायामही न चुकता करत आहात, आणि सोबत ‘ओव्हुलेशन’ चे दिवसही बरोबर ट्रॅक करत आहात... तरीही, महिन्याच्या शेवटी ‘प्रेग्नन्सी टेस्ट’ निगेटिव्ह येत आहे का?

जर तुमचं उत्तर ‘हो’ असेल, तर कदाचित तुम्ही एका अशा गोष्टीकडे दुर्लक्ष करत आहात जी तुमच्या बेडरूममध्येच आहे, पण तुमच्याकडून किंवा तुमच्या डॉक्टरांकडून त्याबद्दल फारसं बोललं जात नाहीये. ती गोष्ट म्हणजे - तुमची झोप!

होय, हे ऐकायला थोडं आश्चर्यकारक वाटू शकतं. आपल्याला वाटतं की झोप म्हणजे फक्त थकवा घालवणं. पण जेव्हा विषय फर्टिलिटी आणि गर्भधारणेचा येतो, तेव्हा झोप ही एखाद्या ‘मॅजिक पिल’ पेक्षा कमी नाही. आजकालच्या धावपळीच्या लाइफस्टाईलमध्ये, आपण झोपेकडे अगदी सर्रास दुर्लक्ष करतो. उशिरापर्यंत काम करणं, रात्री उशिरापर्यंत मोबाईलवर वेळ घालवणं हे आता ‘नॉर्मल’ होऊ लागलं आहे. पण तुम्हाला माहित आहे का? तुमचा हा चुकीचा ‘स्लीप पॅटर्न’ तुमच्या आई-बाबा होण्याच्या स्वप्नामध्ये सर्वात मोठा अडथळा बनत आहे.

या ब्लॉगमध्ये आपण समजून घेणार आहोत की झोप आणि फर्टिलिटी यांचे कनेक्शन काय आहे, झोप कमी झाल्यामुळे शरीरात काय बिघाड होतात आणि केवळ झोपेच्या सवयी सुधारून तुम्ही तुमची ‘कन्सीव्ह’  करण्याची शक्यता कशी वाढवू शकता.

1. झोप आणि फर्टिलिटी: सायन्स काय म्हणते? 

बऱ्याच लोकांना वाटतं की ‘रिप्रोडक्टिव्ह सिस्टीम’ म्हणजे फक्त गर्भाशय आणि अंडाशय. पण सत्य हे आहे की, गर्भधारणेची सुरुवात ही तुमच्या मेंदूतून होते. आणि मेंदूला योग्य काम करण्यासाठी ‘क्वालिटी स्लीप’ ची गरज असते.

आपल्या शरीरात एक ‘बायोलॉजिकल क्लॉक’ असते, ज्याला मेडिकल भाषेत ‘सर्केडियन ऱिदम’ म्हणतात. हे घड्याळ आपल्या शरीरातील प्रत्येक ‘हॉर्मोन’ नियंत्रित करते. जेव्हा आपण वेळेवर झोपतो आणि उठतो, तेव्हा हे घड्याळ सुरळीत चालते. पण जेव्हा हे टायमिंग बिघडते, तेव्हा शरीरातील हॉर्मोन्सचे संतुलन बिघडते.

फर्टिलिटीसाठी लागणारे महत्त्वाचे हॉर्मोन्स जसे की FSH, LH, प्रोजेस्टेरॉन आणि इस्ट्रोजेन—हे सर्व एका विशिष्ट लयीत काम करतात. जर झोप पूर्ण झाली नाही, तर या हॉर्मोन्सचे उत्पादन कोलमडते. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, अपुऱ्या झोपेमुळे तुमच्या शरीराला असा संदेश मिळतो की—"सध्या परिस्थिती तणावपूर्ण आहे, ही वेळ बाळाला वाढवण्यासाठी योग्य नाही." आणि त्यामुळे शरीर नैसर्गिकरित्या गर्भधारणा थांबवते.

हे देखील वाचा: वंध्यत्व म्हणजे काय? Infertility कारणे, लक्षणे आणि उपचार

२. ‘मेलाटोनिन’ (Melatonin): केवळ झोपेसाठी नाही!

आपण ‘मेलाटोनिन’ला फक्त ‘झोपेचे हॉर्मोन’ म्हणून ओळखतो. अंधार पडला की हे हॉर्मोन आपल्या मेंदूत तयार होते आणि आपल्याला झोप येते. पण फर्टिलिटीच्या जगात मेलाटोनिनचे महत्त्व त्याहून खूप जास्त आहे.

 • स्त्रीबीजांचे संरक्षण: संशोधनानुसार, मेलाटोनिन हे एक शक्तिशाली ‘अँटीऑक्सिडंट’ (Antioxidant) आहे. स्त्रियांच्या अंडाशयामध्ये (Ovaries) मध्ये जेव्हा स्त्रीबीज तयार होत असतात, तेव्हा त्यांना ‘फ्री रॅडिकल्स’पासून वाचवण्याचे काम मेलाटोनिन करते.

 • स्त्रीबीजांची गुणवत्ता: जर तुमची झोप चांगली असेल, तर मेलाटोनिनचे प्रमाण योग्य राहते आणि त्यामुळे स्त्रीबीजांची गुणवत्ता सुधारते. चांगली गुणवत्ता म्हणजे गर्भधारणा होण्याची आणि निरोगी बाळाची शक्यता जास्त.

 • ओव्हुलेशन: मेलाटोनिन हे ओव्हुलेशनच्या प्रक्रियेला देखील सपोर्ट करते. जर तुम्ही रात्री उशिरापर्यंत जागत असाल किंवा झोपताना मोबाईलचा वापर करत असाल, तर मेलाटोनिन तयार होत नाही. याचा थेट परिणाम स्त्रीबीजांच्या गुणवत्तेवर होतो, ज्यामुळे गर्भधारणा कठीण होते.

हे देखील वाचा: फर्टिलिटीसाठी योग्य डाएट प्लान | Fertility Diet in Marathi

३. स्त्रियांमध्ये झोपेचा फर्टिलिटीवर होणारा परिणाम 

स्त्रियांचे शरीर हे हॉर्मोन्सच्या बदलांना खूप संवेदनशील असते. चुकीच्या झोपेच्या पॅटर्नचे खालीलप्रमाणे गंभीर परिणाम होतात:

३.१  मासिक पाळीत अनियमितता 

जेव्हा झोप पूर्ण होत नाही, तेव्हा मेंदूतील ‘पीयूषिका ग्रंथी’ (Pituitary Gland) मधून निघणाऱ्या हॉर्मोन्समध्ये गडबड होते. यामुळे तुमची मासिक पाळी अनियमित होऊ शकते. अनियमित मासिक पाळी म्हणजे ओव्हुलेशन कधी होणार हे समजणे कठीण होते, आणि त्यामुळे गर्भधारणा करण्यासाठी योग्य दिवस शोधणे अवघड होते.

३.२  ओव्हुलेशनमध्ये अडथळा

काही स्त्रियांमध्ये झोपेच्या कमतरतेमुळे ‘अनोव्हुलेशन’ (Anovulation) ची समस्या उद्भवू शकते. याचा अर्थ असा की, पाळी तर येते पण अंडाशयामधून अंडे अर्थात स्त्रीबीज बाहेर पडत नाही. स्त्रीबीजच नसेल तर फर्टिलायझेशन कसे होणार?

३.३  कोर्टिसोलचा वाढलेला स्तर 

कमी झोप म्हणजे शरीरावर ‘स्ट्रेस’. जेव्हा तुम्ही कमी झोपता, तेव्हा शरीर ‘कोर्टिसोल’ (Cortisol) नावाचे स्ट्रेस हॉर्मोन जास्त प्रमाणात तयार करते. जास्त कोर्टिसोल हे इस्ट्रोजेन आणि प्रोजेस्टेरॉन या महत्त्वाच्या हॉर्मोन्सना दाबायचे काम करते. हे एक ‘सर्वायव्हल मेकॅनिझम’ आहे, ज्यात शरीर रिप्रोडक्शनला दुय्यम मानू लागते.

३.४  ‘आयव्हीएफ’ (IVF) फेल्युअरची शक्यता

जी जोडपी ‘आयव्हीएफ’ ट्रीटमेंट घेत आहेत, त्यांच्यासाठी झोप तर अजूनच महत्त्वाची आहे. संशोधनात असे दिसून आले आहे की, ज्या स्त्रिया ७ ते ८ तास शांत झोप घेतात, त्यांच्यामध्ये आयव्हीएफ यशस्वी होण्याचे प्रमाण, कमी झोपणाऱ्या स्त्रियांच्या तुलनेत खूप जास्त असते.

४. पुरुषांच्या फर्टिलिटीवर झोपेचा परिणाम

हा मुद्दा खूप महत्त्वाचा आहे, कारण फर्टिलिटीचा विचार करताना आपण अनेकदा फक्त स्त्रियांच्या आरोग्यावर लक्ष देतो. पण पुरुषांची झोप देखील तितकीच महत्त्वाची आहे.

४.१  टेस्टोस्टेरॉनची कमतरता

पुरुषांमध्ये ‘टेस्टोस्टेरॉन’ (Testosterone) हे सर्वात महत्त्वाचे फर्टिलिटी हॉर्मोन आहे. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, दिवसभरात तयार होणाऱ्या टेस्टोस्टेरॉनपैकी बहुतांश भाग हा रात्रीच्या झोपेत तयार होतो. एका अभ्यासानुसार, जर पुरुष फक्त ५ तास किंवा त्यापेक्षा कमी झोपत असतील, तर त्यांची टेस्टोस्टेरॉन लेव्हल १० ते १५ टक्क्यांनी कमी होऊ शकते.

४.२  स्पर्म काउंट आणि क्वालिटी 

अपुऱ्या झोपेचा थेट परिणाम ‘स्पर्म काउंट’ (शुक्राणूंची संख्या) आणि ‘स्पर्म मोटिलिटी’ (शुक्राणूंची हालचाल) वर होतो.

• स्पर्म काउंट: झोप कमी असेल तर स्पर्म काउंट कमी होतो.

• अँटी-स्पर्म अँटीबॉडीज: काही केसेसमध्ये, झोपेच्या अभावामुळे रोगप्रतिकार शक्ती स्वतःच्याच स्पर्मला मारायला सुरुवात करू शकते.

त्यामुळे, जर तुम्ही बाळासाठी प्रयत्न करत असाल, तर फक्त पत्नीनेच नाही, तर पतीनेही वेळेवर झोपणे अत्यंत गरजेचे आहे.

हे देखील वाचा: गर्भधारणेसाठी प्राथमिक फर्टिलिटी उपचार : ओव्यूलेशन इंडक्शन

५. झोपेबाबत आपण कोणत्या चुका करतो?

आपण नकळत अशा काही चुका करतो ज्यामुळे आपल्या फर्टिलिटीवर वाईट परिणाम होतो:

• शिफ्ट वर्क: जे लोक ‘नाईट शिफ्ट’ करतात, त्यांचे बायोलॉजिकल क्लॉक पूर्णपणे उलटे झालेले असते. अशा लोकांमध्ये वंध्यत्व (Infertility) आणि गर्भपाताचा (Miscarriage) धोका जास्त असल्याचे आढळून आले आहे.

 • ब्लू लाईटचा मारा: झोपण्यापूर्वी बेडवर पडून अर्धा-एक तास मोबाईल स्क्रोल करणे ही सर्वात मोठी चूक आहे. मोबाईल, लॅपटॉप आणि टीव्हीमधून निघणारा ‘निळा प्रकाश’ (Blue Light) मेंदूला फसवतो की अजून दिवस आहे. यामुळे मेलाटोनिन तयार होत नाही आणि झोपेची क्वालिटी खराब होते.

 • अनियमित वेळ: एक दिवस रात्री १० वाजता झोपणे आणि दुसऱ्या दिवशी रात्री २ वाजता—हा पॅटर्न शरीरासाठी खूप गोंधळात टाकणारा असतो. त्यामुळे शरीराचे नैसर्गिक चक्र कोलमडते.

• कॅफिन आणि अल्कोहोल: संध्याकाळी उशिरा कॉफी पिणे किंवा अल्कोहोल घेणे झोपेचे नैसर्गिक चक्र बिघडवते. जरी अल्कोहोलमुळे लवकर झोप लागली तरी ती झोप गाढ नसते, ज्यामुळे शरीराची रिकव्हरी होत नाही.

६. झोप आणि लठ्ठपणा : एक वेगळे कनेक्शन

झोप आणि फर्टिलिटी यांच्यात अजून एक दुवा आहे, तो म्हणजे वजन.

जेव्हा तुम्ही कमी झोपता, तेव्हा तुम्हाला जास्त भूक लागते. याचे कारण म्हणजे ‘घ्रेलिन’ (Ghrelin - भूक वाढवणारे हॉर्मोन) वाढते आणि ‘लेप्टिन’ (Leptin - पोट भरल्याचा संकेत देणारे हॉर्मोन) कमी होते. यामुळे तुम्ही जास्त कॅलरीज खाता आणि वजन वाढते.

जास्त वजन हे फर्टिलिटीचा सर्वात मोठा शत्रू आहे. स्त्रियांमध्ये यामुळे PCOS (Polycystic Ovary Syndrome) सारख्या समस्या वाढतात, तर पुरुषांमध्ये स्पर्म क्वालिटी खराब होते. त्यामुळे वजन कंट्रोलमध्ये ठेवायचे असेल, तर आधी झोप कंट्रोलमध्ये आणावी लागेल.

हे देखील वाचा: गर्भधारणा कशी करावी: आपल्याला सर्व माहित असणे आवश्यक आहे

७. फर्टिलिटी बूस्ट करण्यासाठी झोपेच्या सोप्या टिप्स

आता तुम्हाला समस्येचे गांभीर्य समजले आहे, तर त्यावर उपाय काय? खालील काही सोप्या टिप्स फॉलो करून तुम्ही तुमचा ‘स्लीप पॅटर्न’ सुधारू शकता आणि फर्टिलिटी वाढवू शकता:

१. ‘डिजिटल डिटॉक्स’ करा

झोपण्याच्या किमान १ तास आधी मोबाईल, लॅपटॉप आणि टीव्ही बंद करा. त्याऐवजी एखादे पुस्तक वाचा किंवा शांत गप्पा मारा. यामुळे मेलाटोनिनचे उत्पादन वाढेल.

२. वेळेचे बंधन पाळा

रोज रात्री झोपण्याची आणि सकाळी उठण्याची एकच वेळ ठरवा. अगदी सुट्टीच्या दिवशी सुद्धा हेच टायमिंग फॉलो करा. यामुळे तुमचे बायोलॉजिकल क्लॉक सेट होईल.

३. बेडरूमचे वातावरण

तुमच्या बेडरूमचे वातावरणही चांगले असायला हवे. त्यासाठी - 

• खोलीत पूर्ण अंधार करा

• तापमान थोडे थंड ठेवा, कारण थंड वातावरणात झोप चांगली लागते.

• शांतता ठेवा.

४. झोपेपूर्वीचं रूटीन 

शरीराला सिग्नल द्या की आता झोपायची वेळ झाली आहे. यासाठी:

 • कोमट पाण्याने आंघोळ करा 

 • हळदीचे दूध प्या 

 • ५-१० मिनिटे ध्यान किंवा डीप ब्रीदिंग करा. 

 • यामुळे कोर्टिसोल लेव्हल कमी होईल.

५. दुपारची झोप टाळा

जर तुम्हाला रात्री झोप येत नसेल, तर दुपारी जास्त वेळ झोपणे टाळा. जास्तीत जास्त २० मिनिटांची ‘पॉवर नॅप’ पुरेशी आहे.

६. सूर्यप्रकाश घ्या 

सकाळी उठल्यावर किमान १०-१५ मिनिटे सूर्यप्रकाशात उभे राहा. यामुळे शरीराचे घड्याळ ऍडजस्ट होते आणि रात्री वेळेवर झोप येण्यास मदत होते.

हे देखील वाचा: गर्भधारणा होत नसेल तर काय करावे ? टिप्स फॉलो करा

८. निष्कर्ष: 

७ ते ८ तासांची शांत, गाढ झोप ही फुकट मिळणारी पण सर्वात प्रभावी फर्टिलिटी ट्रीटमेंट आहे.

जेव्हा तुम्ही शांत झोपता, तेव्हा तुमच्या शरीराला ताजंतवानं होण्याची संधी देत असता. त्यामुळे आजपासूनच स्वतःला एक प्रॉमिस करा - काम, सोशल मीडिया आणि मोबाइलची स्क्रीन हे सर्व थोडा वेळ बाजूला ठेवून, स्वतःच्या शरीरासाठी आणि तुमच्या भविष्यातील बाळासाठी तुम्ही वेळेवर झोपायला जाल.

लक्षात ठेवा: "निरोगी झोप, निरोगी तुम्ही आणि निरोगी भविष्य!"

सामान्यतः विचारले जाणारे प्रश्न - 

1. चुकीच्या झोपेमुळे गर्भधारणा का कठीण होते?

अपुर्‍या झोपेमुळे हॉर्मोन बॅलन्स बिघडतो व ओव्हुलेशन/स्पर्म क्वालिटी कमी होते.

2. फर्टिलिटीसाठी रोज किती तास झोप आवश्यक?

दररोज किमान ७-८ तास गाढ व शांत झोप हवी.

3. पुरुषांच्या झोपेचा गर्भधारणेवर परिणाम होतो का?

होय, अपुऱ्या झोपेमुळे टेस्टोस्टेरॉन आणि स्पर्म क्वालिटी दोन्ही कमी होतात.

4. मोबाइल व स्क्रीन टाईम झोपेला कसा त्रास देतो?

ब्लू लाईट मेलाटोनिन कमी करतो व झोप उशिरा येते.

5. IVF घेत असलेल्या महिलांसाठी झोप का महत्त्वाची?

योग्य झोप IVF यशाची शक्यता वाढवते.

6. झोप सुधारण्यासाठी सर्वात सोपा उपाय कोणता?

झोपण्याआधी १ तास स्क्रीन बंद करून शरीर-मेंदूला रिलॅक्स होऊ द्यावा.