उदाहरणार्थ, प्रियांका चोप्रा-निक जोनास, शाहरुख खान किंवा करण जोहर यांनी सरोगसीच्या मदतीने पालक बनण्याचा निर्णय घेतला आणि त्यामुळे हा विषय चर्चेत आला. पण सरोगसी म्हणजे नेमकं काय? ती कशी काम करते? कोणत्या लोकांना याची गरज पडते? आणि भारतात याबद्दलचे कायदे काय सांगतात? या सगळ्या प्रश्नांची सविस्तर आणि सोपी उत्तरे आपण या ब्लॉग मध्ये शोधणार आहोत. चला तर मग सुरुवात करूया!
सरोगसी म्हणजे काय? (What is Surrogacy?)
सरोगसी म्हणजे एक अशी प्रक्रिया जिथे एक स्त्री दुसऱ्या जोडप्याच्या बाळाला आपल्या पोटात वाढवते आणि जन्म देते. सोप्या शब्दांत सांगायचं तर, ज्या जोडप्याला स्वतःचं बाळ होऊ शकत नाही, त्यांच्यासाठी दुसरी एक स्त्री आपली कोख (womb) वापरते आणि त्यांचं बाळ जन्माला घालते. या प्रक्रियेत ज्या जोडप्याचं बाळ होतं त्यांना "Intended parents" किंवा इच्छुक पालक म्हणतात, आणि जी बाळाला जन्म देते तिला "सरोगेट मदर" (surrogate mother) म्हणतात.
ही प्रक्रिया विज्ञानाच्या मदतीने होते आणि त्यात IVF (In Vitro Fertilization) सारख्या तंत्रज्ञानाचा वापर होतो. IVF म्हणजे लॅब मध्ये स्त्रीबीज (egg) आणि शुक्राणू (sperm) एकत्र करून भ्रूण (embryo) तयार करणं आणि तो भ्रूण सरोगेट मदरच्या गर्भाशयात सोडणं. काही वेळा कृत्रिम रेतन (artificial insemination) चाही वापर होतो, पण आजकाल IVF जास्त लोकप्रिय आहे. सरोगसीमुळे अनेक जोडप्यांचं आई-बाबा होण्याचं स्वप्न पूर्ण झालं आहे, पण यात काही कायदेशीर आणि भावनिक गोष्टींचाही विचार करावा लागतो.
सरोगसीचे प्रकार (Types of Surrogacy)
सरोगसीचे दोन मुख्य प्रकार आहेत – Traditional Surrogacy (पारंपारिक सरोगसी) आणि Gestational Surrogacy (गर्भकालीन सरोगसी). हे दोन्ही प्रकार वेगळे कसे आहेत ते समजून घेऊया:
Traditional Surrogacy (पारंपारिक सरोगसी):
या प्रकारात सरोगेट मदरचं स्वतःचं स्त्रीबीज (egg) वापरलं जातं. म्हणजे तिचं स्त्रीबीज आणि इच्छुक पित्याचं (intended father) स्पर्म एकत्र करून बाळ तयार होतं. यासाठी artificial insemination वापरलं जातं, जिथे स्पर्मला सरोगेट मदरच्या पोटात इंजेक्ट केलं जातं. या प्रक्रियेत सरोगेट मदर ही बाळाची जैविक आई (biological mother) असते, कारण बाळ तिच्या DNA पासून तयार होतं. पण बाळ जन्माला आल्यावर ते इच्छुक पालकांना (intended parents) दिलं जातं. हा प्रकार आता फार कमी वापरला जातो कारण यात भावनिक आणि कायदेशीर अडचणी येतात, जसं की भावनिकदृष्ट्या जवळीक वाढल्याने सरोगेट मदरने बाळाला द्यायला नकार देणं.
Gestational Surrogacy (गर्भकालीन सरोगसी):
हा प्रकार आजकाल जास्त वापरला जातो. यात इच्छुक आईचं (intended mother) स्त्रीबीज आणि इच्छुक वडिलांचं स्पर्म वापरून लॅब मध्ये भ्रूण तयार केला जातो. हा भ्रूण नंतर सरोगेट मदरच्या गर्भाशयात सोडला जातो. यात सरोगेट मदर फक्त बाळाला वाढवते आणि जन्म देते, पण तिचा बाळाशी कोणताही अनुवंशिक (genetic) संबंध नसतो. म्हणजे बाळ पूर्णपणे इच्छुक पालकांचंच असतं. ही प्रक्रिया IVF च्या मदतीने होते आणि यात सरोगेट मदरला फक्त 'carrier' अर्थात माध्यम किंवा साधन म्हणून पाहिलं जातं. भारतात हाच प्रकार जास्त प्रमाणात वापरला जातो कारण यात कायदेशीर गुंतागुंत कमी असते.
हे देखील वाचा: गर्भधारणा होत नसेल तर काय करावे ? टिप्स फॉलो करा
सरोगसी कोणत्या जोडप्यांसाठी आहे? (Who is Surrogacy For?)
सरोगसी ही सगळ्यांसाठी नाही. ती खास करून अशा जोडप्यांसाठी आहे ज्यांना नैसर्गिकरित्या किंवा इतर उपचारांनी बाळ होऊ शकत नाही. चला काही परिस्थिती पाहूया जिथे सरोगसीचा विचार केला जातो:
वैद्यकीय कारण: ज्या महिलांमध्ये गर्भाशयच नाही (uterus absent) किंवा गर्भाशयात काही दोष आहे ज्यामुळे गर्भधारणा शक्य नाही, त्यांच्यासाठी सरोगसी उपयुक्त आहे. उदाहरणार्थ, काही महिलांना जन्मतःच गर्भाशय नसतं (MRKH syndrome) अशांसाठी सरोगसी उपयुक्त आहे.
वारंवार गर्भपात: काही जोडप्यांना वारंवार गर्भपात होतो, ज्यामुळे त्यांना बाळ टिकवणं कठीण होतं. अशा वेळी डॉक्टर सरोगसीचा सल्ला देतात.
आरोग्यविषयक जोखीम: प्रेग्नेंसी मुळे काही महिलांच्या जीवाला धोका होऊ शकतो, जसं की हृदयरोग, किडनीविषयक समस्या किंवा हाय ब्लड प्रेशर. अशा वेळी सरोगसी हा सुरक्षित पर्याय ठरतो.
वंध्यत्वाची समस्या: ज्या जोडप्यांना IVF किंवा इतर वंध्यत्व उपचारां नंतरही यश मिळत नाही, त्यांच्यासाठी सरोगसी शेवटचा पर्याय असतो.
वय: काही वेळा वय जास्त झाल्यामुळे प्रेग्नेंसी शक्य नसते, विशेषतः 40 नंतर, तेव्हा सरोगसीचा विचार होतो.
सरोगसीचा खर्च (Cost of Surrogacy)
सरोगसी ही एक महागडी प्रक्रिया आहे आणि त्याचा खर्च अनेक गोष्टींवर अवलंबून असतो. चला याबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया:
भारतातील खर्च: भारतात सरोगसीचा खर्च साधारण 10 ते 25 लाख रुपये इतपत आढळतो. यात IVF प्रक्रिया (3-5 लाख), सरोगेट मदरचा मेडिकल खर्च (5-10 लाख), तिची काळजी (रहाणं, खाणं), आणि कायदेशीर कागदपत्रांचा खर्च (1-2 लाख) समाविष्ट असतो. जर तुम्ही मोठ्या शहरात किंवा चांगल्या हॉस्पिटलमधून हे करत असाल तर हा खर्च 30 लाखांपर्यंतही जाऊ शकतो.
परदेशात खर्च: परदेशात, जसं की अमेरिकेमध्ये, हा खर्च 50 लाख ते 1 कोटी रुपये किंवा त्याहून जास्त असतो. तिथे कायदेशीर प्रक्रिया, वकीलांची फी आणि मेडिकल सुविधा खूप महाग असतात.
खर्चावर परिणाम करणारे घटक: खर्च हा हॉस्पिटलच्या क्वालिटी वर, सरोगेट मदरच्या गरजांवर, आणि IVF किती वेळा करावं लागतं यावर अवलंबून असतो. काही वेळा एकापेक्षा जास्त वेळा प्रयत्न करावे लागतात, ज्यामुळे खर्च वाढतो. तसंच, जर प्रेग्नेंसी मध्ये गुंतागुंत वाढली तर अतिरिक्त खर्च होऊ शकतो.
हे देखील वाचा: बॉलीवूड सेलेब्रिटी ज्यांनी IVF द्वारे बाळांना जन्म दिला
सरोगेट मदर म्हणजे काय? (What is a Surrogate Mother?)
सरोगेट मदर ही ती स्त्री आहे जी दुसऱ्या जोडप्याच्या बाळाला आपल्या पोटात 9 महिने वाढवते आणि जन्म देते. ती एकप्रकारे "कोख भाड्याने" देते असं म्हणता येईल, पण तिची भूमिका फक्त बाळाला जन्म देण्यापुरतीच असते. बाळ जन्माला आल्यावर ते इच्छुक पालकांना दिलं जातं, आणि सरोगेट मदरचा त्याच्यावर कोणताही हक्क नसतो.
काही देशांमध्ये सरोगेट मदरला तिच्या या सेवेसाठी पैसे दिले जाऊ शकतात (commercial surrogacy), पण भारतात आता फक्त परोपकारी सरोगसी (altruistic surrogacy) ला परवानगी आहे. म्हणजे तिला फक्त वैद्यकीय खर्च आणि जीवन विमा मिळतो, पण अतिरिक्त पैसे देणं बेकायदेशीर आहे. सरोगेट मदर ही प्रक्रिया पूर्णपणे स्वेच्छेने करते आणि तिची संमती खूप महत्त्वाची असते.
सरोगेट मदर कोण होऊ शकते? (Who Can Become a Surrogate Mother?)
भारतात सरोगेट मदर होण्यासाठी काही कडक नियम आहेत. को���तीही स्त्री सरोगेट मदर होऊ शकत नाही. चला हे नियम पाहूया:
वय: तिचं वय 25 ते 35 वर्षांच्या दरम्यान असावं, कारण या वयात प्रेग्नेंसी साठी शरीर जास्त निरोगी असतं.
विवाहित असणं: ती विवाहित असावी आणि तिला स्वतःचं किमान एक मूल असावं. यामुळे तिला प्रेग्नेंसी आणि बाळंतपणाचा अनुभव असतो.
नातेवाईक: भारतातल्या नव्या कायद्यानुसार, सरोगेट मदर ही इच्छुक पालकांची जवळची नातेवाईक असावी, जसं की बहीण, मावशी, सासू किंवा इतर जवळचे नातं. यामुळे शोषणाचा धोका कमी होतो.
आरोग्य: ती शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या निरोगी असावी. डॉक्टरांनी तिला सर्टिफिकेट द्यावं लागतं की ती सरोगसीसाठी सक्षम आहे.
एकदाच सरोगसी: ती आयुष्यात फक्त एकदाच सरोगेट मदर होऊ शकते, जेणेकरून तिच्या शरीरावर जास्त ताण पडू नये.
हे देखील वाचा: हायपरटेन्शन आणि ब्लड प्रेशर असल्यास गर्भधारणा होऊ शकते
भारतातील सरोगसी संबंधित कायदे व नियम (Laws and Regulations Related to Surrogacy in India)
भारतात सरोगसीबद्दलचे नियम खूप कडक आहेत. 2021 मध्ये "Surrogacy (Regulation) Act" लागू झाला आणि त्याने अनेक मोठे बदल घडवून आणले. आधी भारत "व्यावसायिक सरोगसी" (commercial surrogacy) साठी प्रसिद्ध होता, पण आता ते पूर्णपणे बंद झालं आहे. चला या कायद्याचे सविस्तर नियम आणि त्यामागचं कारण पाहूया:
केवळ विवाहित जोडप्यांसाठी: सरोगसी फक्त भारतीय विवाहित जोडप्यांसाठीच उपलब्ध आहे. त्यांचं लग्न किमान 5 वर्षांचं असावं आणि त्यांना वैद्यकीय कारणांमुळे बाळ होत नसावं. यासाठी त्यांना डॉक्टरांचं सर्टिफिकेट द्यावं लागतं. हा नियम म्हणजे सरोगसीचा गैरवापर टाळण्यासाठी आहे, जेणेकरून फक्त खरी गरज असणाऱ्यांनाच याचा फायदा मिळेल.
व्यावसायिक सरोगसी वर बंदी: आता भारतात पैसे देऊन सरोगसी करणं बेकायदेशीर आहे. फक्त परोपकारी सरोगसीला (altruistic surrogacy) परवानगी आहे. म्हणजे सरोगेट मदरला कोणतेही अतिरिक्त पैसे मिळणार नाहीत, फक्त तिचा वैद्यकीय खर्च आणि जीवन विमा मिळेल. हा नियम गरीब महिलांचं शोषण थांबवण्यासाठी आणला गेला, कारण आधी अनेक गरीब स्त्रियांना पैसे देऊन सरोगसीसाठी भाग पाडलं जायचं.
वय मर्यादा: इच्छुक आईचं वय 23 ते 50 आणि इच्छुक वडिलांचं वय 26 ते 55 असावं. ही मर्यादा ठेवली आहे कारण या वयात जोडपं पालक होण्यासाठी सक्षम असतं, आणि जास्त वयात गुंतागुंत वाढण्याचा धोका असतो.
कायदेशीर करार: सरोगसीसाठी एक करार करावा लागतो, ज्यात सगळ्या अटी स्पष्ट लिहिलेल्या असतात – जसं की सरोगेट मदर बाळावर हक्क सांगणार नाही, आणि इच्छुक पालक तिची पूर्ण काळजी घेतील. हा करार सरकार मान्य वकिलामार्फत करावा लागतो. यामुळे भविष्यात वाद होणार नाहीत.
सरोगेट मदरचा विमा: सरोगेट मदरला 36 महिन्यांचा वैद्यकीय विमा द्यावा लागतो, ज्यामुळे तिच्या डिलिव्हरी नंतरच्या काळातही तिची काळजी घेतली जाईल. जर प्रेग्नेंसी मध्ये काही समस्या आली तर तिच्यावर मोफत उपचार होतील.
परदेशी नागरिकांसाठी बंदी: आता परदेशी जोडपे भारतात सरोगसी करू शकत नाहीत. आधी भारतात सरोगसी पर्यटन (surrogacy tourism) खूप वाढलं होतं, जिथे परदेशी लोक स्वस्तात सरोगसी करायला यायचे. पण यामुळे भारतीय महिलांचं शोषण होत होतं, म्हणून ही बंदी घालण्यात आली.
दंड आणि शिक्षा: जर कोणी या कायद्याचं उल्लंघन केलं – जसं की व्यावसायिक सरोगसी केली किंवा परदेशी जोडप्याला मदत केली – तर त्यांना 10 वर्षांची जेल आणि 10 लाखांचा दंड होऊ शकतो. हा कडक नियम लोकांना कायदा तोडण्यापासून रोखण्यासाठी आहे.
सरकारी देखरेख: सरोगसीची सगळी प्रक्रिया सरकार मान्य हॉस्पिटल्स आणि डॉक्टरांमार्फतच होईल. यासाठी National Surrogacy Board आणि State Surrogacy Boards स्थापन करण्यात आले आहेत, जे सगळ्यावर लक्ष ठेवतात.
या कायद्यामुळे भारतात सरोगसी आता खूपच नियंत्रित झाली आहे. पण काही लोकांचं म्हणणं आहे की हे नियम खूप कडक आहेत आणि यामुळे खऱ्या गरजूंना त्रास होतो. तरीही, सरकारचं म्हणणं आहे की हे नियम महिलांचं शोषण थांबवण्यासाठी आणि सरोगसी नैतिक पद्धतीने होण्यासाठी गरजेचे आहेत.
हे देखील वाचा: गर्भपात (Miscarriage in Marathi): कारणे, लक्षणे आणि उपचार
लक्षणे आणि उपचार मार्ग (Symptoms and Treatment Options)
सरोगसी हा काही आजार नाही, त्यामुळे याला "लक्षणे" असं म्हणणं योग्य नाही. पण ज्या वैद्यकीय कारणांमुळे सरोगसीची गरज पडते, त्या समस्यांची लक्षणे आणि उपचार पाहूया:
लक्षणे (Medical Conditions): गर्भाशयासंबंधी समस्या (जसं की फायब्रॉइड्स किंवा एंडोमेट्रिओसिस), वारंवार गर्भपात, हार्मोनल असंतुलन, किंवा पुरुषांमध्ये स्पर्म काउंट कमी असणं.
उपचार मार्ग: आधी औषधं, इंजेक्शन्स किंवा IVF सारखे उपचार केले जातात. जर हे सगळं फेल झालं तरच सरोगसीचा विचार होतो. यात एम्ब्रियो (भ्रूण) तयार करून सरोगेट मदरच्या पोटात ठेवला जातो आणि 9 महिन्यांनंतर बाळ जन्माला येतं.
सरोगसी संबंधित वाद (Controversies Related to Surrogacy)
सरोगसीबद्दल समाजात आणि कायद्याच्या दृष्टिकोनातून अनेक वाद आहेत. चला काही प्रमुख मुद्दे पाहूया:
शोषणाचा धोका: काही लोकांचं म्हणणं आहे की गरीब महिलांचं शोषण होतं, कारण त्यांना पैसे देऊन सरोगसीसाठी तयार केलं जायचं. भारतात आता व्यवसायिक सरोगसीवर बंद झाली तरीही काही ठिकाणी बेकायदेशीरपणे हे चालतं.
भावनिक गुंतागुंत: सरोगेट मदरला 9 महिने बाळ वाढवल्यानंतर त्याच्याशी अधिक जवळीक होऊ शकते. जर तिने बाळ द्यायला नकार दिला तर कायदेशीर लढाई सुरू होते.
कायदेशीर वाद: जर सरोगेट मदर आणि इच्छुक पालकांमध्ये वाद झाला तर बाळाचं भवितव्य काय, हा प्रश्न उभा राहतो. अशा केसेस कोर्टात गेल्या आहेत.
नैतिक प्रश्न: काही लोकांना वाटतं की सरोगसी म्हणजे "कोख भाड्याने देणं" आणि हे नैतिकदृष्ट्या चुकीचं आहे. त्यांचं म्हणणं आहे की यात बाळाला आणि स्त्रीच्या शरीराला "वस्तू" सारखं पाहिलं जातं.
व्यवसायीकरण: भारतात आधी व्यावसायिक सरोगसी मुळे हा एक मोठा व्यवसाय बनला होता. त्यामुळे काही लोकांनी याचा गैरफायदा घेतला, ज्यामुळे कायदे कडक करावे लागले.
हे देखील वाचा: मेनोपॉज लक्षणे,कारणे,आणि उपचार
निष्कर्ष (Conclusion)
सरोगसी ही एक वैज्ञानिकदृष्ट्या आशादायक पण भावनिक आणि कायदेशीरदृष्ट्या गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे. ती अशा जोडप्यांसाठी वरदान ठरू शकते, ज्यांना नैसर्गिकरित्या बाळ होऊ शकत नाही. मात्र, यासोबत काही महत्त्वाचे सामाजिक, वैद्यकीय आणि कायदेशीर मुद्दे येतात. भारतात नवीन कायद्यांमुळे सरोगसी आता फक्त गरजूंनाच उपलब्ध आहे आणि त्याचा गैरवापर टाळण्यासाठी कठोर नियम घालण्यात आले आहेत.
जर तुम्ही किंवा तुमच्या ओळखीतील कोणी सरोगसीबद्दल विचार करत असेल, तर तज्ज्ञ डॉक्टरांचा सल्ला घ्या आणि या प्रक्रियेशी संबंधित सर्व पैलूंचा नीट विचार करा. सरोगसीमुळे हजारो कुटुंबांचं पालकत्वाचं स्वप्न पूर्ण झालं आहे, आणि योग्य मार्गदर्शन आणि नियोजन केल्यास ती एक सुरक्षित आणि यशस्वी प्रक्रिया ठरू शकते.
